W bieżącym roku ze względu na panującą suszę w wielu rejonach zwłaszcza na słabszych glebach wystąpiły niekorzystne warunki do uprawy kukurydzy, która jest podstawową rośliną w żywieniu bydła mlecznego i opasowego. Intensywne i długie susze, które coraz częściej występują w Polsce podczas kwitnienia i pylenia kukurydzy mocno wpływają na jakość plonu i wielkość jej plonowania. W tak niesprzyjających warunkach może warto zastanowić się nad uprawą sorga? Rośliny tej nie można traktować jako uprawy konkurencyjnej w stosunku do kukurydzy, może być raczej uprawą komplementarną, która na słabszych stanowiskach, gdzie uprawa kukurydzy jest zawodna, wyda duży plon zielonej masy (ponad 80 t z ha). Uprawę sorga zaleca się szczególnie w rejonach ubogich w opady, gdyż jest to roślina znosząca okresowe niedobory wody bez szkody dla plonu.   

Sorgo (Sorghum vulgare PERZ.) to jedna z najstarszych roślin uprawnych, obejmuje kilkadziesiąt taksonów. Pod względem powierzchni uprawy na świecie zajmuje piąte miejsce po pszenicy, ryżu, kukurydzy i jęczmieniu. Naturalnie występuje w pasie obejmującym Afrykę równikową, środkową Amerykę, Indie oraz południowo-wschodnią Azję. Ogółem istnieje około 30 gatunków należących do rodzaju sorgo. W warunkach europejskiego rolnictwa znalazły miejsce następujące gatunki:

         • sorgo dwukolorowe (Sorghum bicolor), inaczej zwane pastewnym, do gatunku tego zalicza się także forma sorga cukrowego (Sorghum  saccharatum). Sorgo dwukolorowe jest najczęściej uprawianą formą sorga, w krajach tropikalnych wykorzystywane jest do produkcji ziarna lub na zielonkę, zaś w klimacie umiarkowanym uprawia się je z przeznaczeniem na paszę dla bydła lub na biomasę,

• sorgo sudańskie (Sorghum sudanenese), zwane także trawą sudańską, może być uprawiane jako użytek wielokośny (najczęściej dwukośny) z przeznaczeniem na zielonkę,

• sorgo mieszańcowe – jest to mieszaniec sorgo z trawą sudańską (Sorghum biocolor x Sorghum sudanense), przy czym występują różne kombinacje tej krzyżówki w zależności od preferowanego kierunku użytkowania oraz przeznaczenia geograficznego. Z innych popularnych na świecie gatunków sorga należy wymienić: sorgo japońskie (Sorghum japonicum) – uprawiane na Dalekim Wschodzie, sorgo murzyńskie (Sorghum dura) – podstawowe zboże Afryki, sorgo alpejskie (Sorghum halpense) – europejskie sorgo dzikie; roślina wieloletnia - próby uprawy we Włoszech; wykorzystywane do krzyżówek, sorgo dzikie (Sorghum veticilliflorum) – słabo udomowiona forma sorga

Sorgo uprawiane jest w półsuchych i suchych rejonach świata, które nie sprzyjają rozwojowi innych gatunków, w tym kukurydzy. Mniejsza wrażliwość na suszę wynika z małej wartości współczynnika transpiracji, głębszego systemu korzeniowego, cechującego się większą efektywnością adsorpcji wody oraz zdolnością zahamowania wegetacji podczas suszy i jej wznowienia przy sprzyjających warunkach wilgotnościowych. Poza tym warstwa wosku na liściach chroni przed nadmierną transpiracją. Za zaletę tej rośliny uważa się fakt, iż jej korzenie mogą przenikać glebę szybciej i głębiej niż w przypadku systemu korzeniowego kukurydzy, co zdecydowanie ułatwia pobieranie większej ilości wody oraz składników pokarmowych. Zarówno kukurydza jak i sorgo są roślinami o cyklu przemiany węgla torem C4, czyli posiadają wysoki współczynnik wykorzystania promieniowania słonecznego i ciepła. Sorgo można uprawiać na większości gleb, zwłaszcza na glebach lżejszych (poza glebami zimnymi i wilgotnymi). Wymagania wodne tej rośliny są bardzo małe. W przypadku niedoboru wody rośliny wstrzymują wegetację (wchodzą w okres uśpienia), kontynuują wzrost wraz ze wzrostem wilgotności. Całkowite zapotrzebowanie wodne sorga wynosi 400-450 mm opadów przez cały sezon wegetacji (dla porównania kukurydza potrzebuje 500-520 mm opadu).

Jako roślina o dużych wymaganiach termicznych w okresie siewu (przełom maja i czerwca) temperatura gleby powinna wynosić od 12 do 14⁰C.  Uniknie się wówczas niebezpieczeństwa uszkodzenia, czy całkowitego zniszczenia plantacji przez przymrozki, na które sorgo jest bardzo wrażliwe. Z powodzeniem można je wysiewać po poplonach ozimych. Optymalna głębokość siewu powinna wynosić 2-4 cm. Płytszy siew ma zastosowanie na glebach cięższych, natomiast na glebach lżejszych powinno się wysiewać nasiona głębiej. Sorgo dość silnie reaguje obniżeniem plonu świeżej i suchej masy na siew bezpośredni, zdecydowanie wyżej plonuje gdy glebę uprawia się w sposób tradycyjny. Do wysiewu najlepiej używać siewników punktowych z tarczami wysiewającymi o otworach
2-3 mm. Norma nasion wynosi od 220-240 tysięcy szt./ha. Zbyt rzadki siew może powodować nadmierne krzewienie się roślin, co doprowadzi do udziału grubych, nisko strawnych łodyg. Natomiast zbyt gęsty siew zwiększy plon zielonej masy, przez większy udział łodyg, lecz jednocześnie zwiększy zawartość włókna, co obniży strawność masy organicznej, ponadto obniża się zawartość suchej masy. Najlepsza rozstawa rzędów dla tej rośliny to 75-100 cm, a odległość w rzędzie mieści się w przedziale 5,5-6,7 cm i jest uzależniona od gęstości wysiewu.                                                                                             W literaturze na temat uprawy sorga zwłaszcza z przeznaczeniem na kiszonkę można znaleźć informacje na temat współrzędnej uprawy z kukurydzą - jest to technologia „mix cropping”. W zależności od stopnia ryzyka występowania suszy kukurydzę z sorgo sieje się w proporcji 1:1, 2:1 lub 1:2. Im większy będzie udział sorga, tym wartość energetyczna zebranej kiszonki będzie spadała z uwagi na to, że roślina ta nie wytwarza dojrzałych nasion. Nawożenie sorgo jest zbliżone do nawożenia kukurydzy przeznaczonej na kiszonkę i jest uzależnione od zasobności oraz od przedplonu. Przeciętnie dawki mieszczą się w przedziale 60-120 kg N/ha, 30-60 kg P₂O₅/ha, 60-120 kgK₂O/ha. Według badań sorgo pozytywnie reaguje wzrostem plonu i obsady na nawożenie startowe. Udowodniono, że istotnie zmniejszyły się zaniki roślin przy nawożeniu rzędowym. Sorgo ma duże tendencje do gromadzenia azotanów, co jest szczególnie niebezpieczne dla zwierząt, ponieważ może być przyczyną ich zatrucia. Dlatego ważnym jest, aby nawozy azotowe stosować w dawkach dzielonych.  Zwalczanie chwastów na plantacji uprawy sorgo można wykonać po siewie lub przed wschodami rośliny uprawnej. Konkurencyjne oddziaływanie chwastów na rośliny sorgo może przyczynić się do redukcji plonów, powodować straty przy zbiorze oraz zwiększać zasoby glebowego banku nasion. Silne zachwaszczenie gatunkami chwastów jednoliściennych w początkowym okresie wzrostu rośliny może powodować obniżenie plonów o ponad 20%. W Polsce sorgo zaliczane jest do grupy roślin mało obszarowych dlatego brak jest zarejestrowanych herbicydów do ochrony przed chwastami. Pomimo, iż sorgo spokrewnione jest z kukurydzą, to stosownie herbicydów przeznaczonych dla jej upraw jest błędem. Powodem tego jest fakt, iż niektóre z tych środków mogą być fitotoksyczne dla sorgo lub mogą całkowicie je zniszczyć. Aplikacja herbicydów w dawkach zredukowanych lub ich stosowanie łącznie z sejfenerami może ochronić roślinę uprawną przed niekorzystnym wpływem środków chwastobójczych. Do chemicznej ochrony zaleca się stosować następujące herbicydy(sorgo w fazie 2-5 liści) Mustang 306 SE – 0,6 l/ha, Aminopielik Gold 530 EW – 1,25 l/ha, Callisto 100 S.C. – 1,0 l/ha. Zbiór sorga należy wykonywać, gdy osiągnie ono dojrzałość mleczno-woskową lub też gdy zawartość w nim suchej masy (s.m.) wynosi około 28-35% . Optymalna zawartość s.m. zapewnia właściwe ubicie materiału roślinnego i zmniejszenie strat podczas zakiszania. W tym celu należałoby podczas zakiszania dodawać inne pasze wiążące nadmiar soków lub uprawiać sorgo w systemie mix cropping (z kukurydzą). Ważnym zagadnieniem z punktu przeznaczenia sorga na paszę jest obecność w nim substancji antyżywieniowych, takich jak taniny – pogarszające smakowitość oraz duriny. Związki te, z których w wyniku rozpadu powstaje kwas pruski, ograniczają możliwość spasania sorgo w postaci zielonki. Gromadzone są one szczególnie w okresie suszy. Szkodliwość tych substancji zostaje zniwelowana dopiero po przemarznięciu bądź zakiszeniu roślin. Przy spasaniu kiszonki należy jednak przestrzegać odpowiedniego terminu spasania, tj. około trzech tygodni, po których można mieć pewność co do dezaktywacji kwasu pruskiego. Jak już wspominano przy opisywaniu technologii „mix cropping”, optymalnym terminem zbioru dla sorgo jest przełom września i października. Jeśli zbiór będzie wykonany później, doprowadzi to do zwiększenia zawartości suchej masy, jednocześnie obniży wartość energetyczną oraz strawność kiszonki. Jeśli natomiast wystąpią przymrozki, zbiór należy wykonać jak najszybciej, ponieważ niskie temperatury powodują zmniejszenie ilości cukrów w roślinach. Do zbioru używa się maszyn, jakie stosuje się przy zbiorze kukurydzy, tak by pocięta masa nie była dłuższa niż 4 cm. Ponieważ sorgo daje wysokie plony sprzęt zbierający musi charakteryzować się dużą przepustowością. Aby kiszonka była jak najlepszej jakości, rośliny sorga w chwili zbioru powinny mieć zawartość suchej masy powyżej 28%. W tym wypadku nie nastąpi odpływ soku kiszonkowego i związane z tym straty wartości pokarmowych. W praktyce taka zawartość suchej masy w sorgo występuje na przełomie września i października. Zbytnie opóźnianie zbioru powoduje spadek strawności i wartości energetycznej kiszonki, co spowodowane jest wzrostem ilości lignin w roślinach. Zielonka z sorgo dobrze się zakisza z uwagi na wysoką zawartość cukrów prostych, ale zbyt duża wilgotność wiąże się ze znacznymi stratami w procesie kiszenia. Wadą jest gromadzenie substancji antyżywieniowych: tianin – obniżają smakowitość paszy i  glukozydu cyjanogennego (duriny), którego ilość zależy od odmiany. Kiszonki z dodatkiem konserwantów charakteryzują się mniejszą ilością kwasu mlekowego, zawartością kwasu propionowego oraz 2-3 krotnie dłuższym okresem stabilności tlenowej (70-81 godz. z inokulantem , 102-120 godz. z kwasami organicznymi) w porównaniu do kiszonki z samego sorga. Ponadto zawierają więcej s.m. zwłaszcza z dodatkiem konserwantów chemicznych, co jest wynikiem mniejszego rozkładu składników pokarmowych podczas fermentacji. Zwiększa się także zawartość białka o 10-15% i węglowodanów łatwo rozpuszczalnych o 20-100%.

 Samo sporządzanie pryzmy kiszonkowej nie różni się od zakiszania kukurydzy. W warunkach Polski, w optymalnych warunkach pogodowych i na dobrych stanowiskach, sorgo ustępuje kukurydzy pod względem wysokości plonu suchej masy.  Kiszonka z sorgo zawiera więcej włókna surowego oraz mniej suchej masy niż kiszonka z kukurydzy ze względu na brak kolb, co należy uwzględnić w dawce pokarmowej. Również zawartość białka w paszy z sorgo jest niższa. Porównanie z kiszonką z kukurydzy dowodzi, że w kiszonce z sorga jest około 20% mniej energii netto, co należy również uzupełnić (tabela 1). Pomimo tych mankamentów, kiszonka z sorga jest stosowana z powodzeniem w żywieniu bydła.  Szczególnie polecana jest dla bydła opasowego oraz krów będących w okresie zasuszenia.

Tabela 1.

Porównanie składu chemicznego kiszonki z kukurydzy i sorga cukrowego

Źródło: Podkówka 2006        

Wyniki badań amerykańskich uczonych nad udoskonaleniem sorga wskazują na duże zdolności adaptacyjne i produkcyjne form należących do rodzaju Sorghum. Tak postawiona teza pozwala oczekiwać na to, iż za parę lat uda się uzyskać odmiany dobrze przebadane i dostosowane do warunków klimatycznych w naszym kraju.

Obecnie w Polsce nie ma zarejestrowanych odmian sorga, jednak z racji obecności w strukturach Unii Europejskiej istnieje możliwość zakupu oraz uprawy tej rośliny w naszym kraju. Rolnicy mogą korzystać z Wspólnotowego Katalogu Roślin Rolniczych (CCA). Jednakże odmiany te nie są dobrze przetestowane w naszym kraju i uprawa ich wiąże się z dużym ryzykiem niepowodzenia. Koniecznym w związku z tym stają się badania nad doborem odmian do warunków przyrodniczo-rolniczych danego regionu.

  Najczęściej uprawiane są następujące odmiany sorga w Polsce:

Rona 1 - charakteryzuje się możliwością uzyskania kiszonki o mniejszej zawartości niestrawnego włókna. W Polsce materiał siewny tej odmiany rozprowadza Kutnowska Hodowla Burka Cukrowego. Firma ta zaleca następujące parametry siewu:

• obsada: 220-250 tys. nasion/ha,
• termin siewu:  II połowa maja do I połowy czerwca gdy gleba osiągnie temperaturę 12-14˚C,
• ilość wysiewu: 8 kg/ha,
• głębokość siewu: 2,5-4 cm,
• rozstawa rzędów: 40-75 cm (optymalnie 70 cm),
• odstępy w rzędzie pomiędzy roślinami: 6 cm,
• siewu można dokonać siewnikiem punktowym, np. do buraków, z tarczami wysiewającymi o otworach 2-3 mm.

Rona 1 daje wysokie plony na słabszych glebach IV i V klasy bonitacyjnej. Jest odporna na okresowe niedobory wody w glebie. Na glebach zasobnych w składniki pokarmowe może wylegać. Nie stwierdzono występowania chorób czy szkodników. Zbioru należy dokonać przy dojrzałości mleczno-woskowej, która najczęściej przypada pod koniec września. W naszych warunkach nie wydaje nasion. Plon zielonej masy uzależniony jest od przebiegu pogody w okresie wegetacji i waha się w granicach 60-100 ton.

 Bovital - jest wczesnym mieszańcem (sorgo x trawa sudańska). Bogato ulistniona łodyga wyrasta do 3 m wysokości dający wysoki plon świeżej masy dochodzący w optymalnych warunkach do 80 t/ha. Bovital jest odmianą nadającą się do produkcji biomasy jak i kiszonki razem z kukurydzą. Charakteryzuje się bardzo dobrą odpornością na patogeny i na wyleganie. Optymalny termin siewu przypada na przełom maja i czerwca kiedy to gleba jest dobrze nagrzana. Nasiona wysiewa się na głębokość 2-4 cm w dobrze uprawioną glebę w rozstawie 70 cm, obsada powinna wynosić 22-26 roślin/m². Zalecana zawartość suchej masy w roślinie przed zakiszeniem lub fermentacją to minimum 25%. Odpowiednie nawożenie dla danej odmiany powinno mieścić się w przedziale  100-150 kg N/ha, 30-50 kg P₂O₅/ha oraz 150-200 kg K₂O/ha.

Sucrosorgo 506 - odmiana firmy Syngenta. Wyhodowana specjalnie do uprawy kiszonkę. Charakteryzuje się dużą dynamiką wzrostu, wysokim potencjałem produkcyjnym zielonej masy, bardzo dobra odpornością na wyleganie oraz bardzo wysoką tolerancją na suszę. Sucrosorgo 506 posiada wysoką zawartość cukru w roślinach. Odmiana ta po dłuższym okresie początkowego powolnego rozwoju zaczyna intensywnie rosnąć od połowy lipca. Rośliny zostają bardzo długo zielone. Firma Syngenta poleca uprawę sorga w technologii „mix cropping” (kukurydza i sorgo na jednym polu, siane na przemian). Optymalna gęstość siewu w owej technologii dla tej odmiany to 220-240 tys. nasion na hektar. Chcą wysiewać Sucrosorgo 506 w czystym siewie należy zastosować nieco większą dawkę wysiewu.

Najodpowiedniejszym terminem dla siewu jest czas, kiedy gleba osiągnie 12˚C. Głębokość siewu dla Sucrosorgo 506 jest identyczna, jak dla wszystkich odmian sorga, czyli 2,5-4 cm. Rozstaw rzędów 75 cm.  

Herkules - jest to odmiana średnio późna, która posiada ulepszona odporność na wyleganie. Wysokość roślin waha się pomiędzy 3,5-4,5m. Siew nasion na głębokość 2-4 cm, co zależy od wilgotności gleby. Optymalny termin siewu to przełom maja i czerwca w ilości 15-25 roślin/m² (6-8kg/ha). Podobnie jak przy odmianie Bovital, tak i w uprawie odmiany Herkules zalecana zawartość suchej masy w roślinie przed zakiszeniem lub fermentacją powinna wynosić minimum 25%. Nawożenie również równa się nawożeniu Bovitalu i mieści się w przedziale 100-150 kg N/ha, 30-50 kg P₂O₅/ha oraz 150-200 kg K2O/ha.