Najczęściej prognozuje się wzrost temperatury w szerokim przedziale od 1,1 do 6,4oC pod koniec XXI wieku, co w następstwie zwiększy występowanie klimatycznych zjawisk ekstremalnych (silne upały, okresy suszy, ulewy, powodzie) Również na obszarze naszego kraju udowodniony jest stały wzrost temperatury powietrza.
Rolnictwo ze względu na swą specyfikę produkcji najbardziej odczuwa skutki tych zmian. Wśród wielu aspektów pozytywnych tych zmian, takich jak znaczne wydłużenie okresu wegetacji, rozszerzenie możliwości uprawy roślin ciepłolubnych, zwiększenie o blisko 30 % intensywności fotosyntezy i plonów niektórych roślin (pastewnych o 40 – 100 %, zbóż o 10 -15 %), przewiduje się także skutki negatywne tych zmian ,takich jak pogorszenie się jakości roślinnej, zakłócenia przy wyższych temperaturach kiełkowania nasion (zwłaszcza motylkowych), zmniejszenie wilgotności gleby, zmniejszenie uprawy okopowych. W uprawach ziemniaków zmiany klimatu mogą spowodować ograniczenie areał uprawy i spadek plonów o 30 % (Lipa 1997,Górski 2002), zmiany w występowaniu chorób i szkodników, zmiany w technologii uprawy i pielęgnacji plantacji , zmiany w programach hodowlanych nowych odmian ziemniaka oraz zmiany w technologii przechowywania.
Wpływ zmian klimatu na zasięg uprawy i poziom plonowania ziemniaków
Ziemniak jest rośliną klimatu umiarkowanego, będzie wypierany z regionów, gdzie wysokie temperatury okresu wegetacji skutecznie będą ograniczać jego plonowanie. W ostatnich latach dość wyraźnie zmniejsza się uprawa ziemniaków w basenie Morza Śródziemnego. Kraje takie jak : Hiszpania, Portugalia, Włochy, Grecja, Chorwacja, Serbia, Mołdawia, Węgry ograniczają i będą ograniczać ich uprawę. Uprawa ziemniaków przesunie się bardziej na północ, co stawia Polskę w dość korzystnej sytuacji – stwarza możliwości eksportowe.
Zmiany klimatu mogą mieć różny wpływ na plonowanie ziemniaków .Z jednej strony wzrost CO2 może zwiększyć efektywność fotosyntezy, a tym samym spowodować wzrost plonowania, jednakże związane z tym zjawiskiem podwyższone temperatury (pow.30-35o C) w pewnych okresach mogą ograniczyć z kolei proces fotosyntezy. Również deficyt wody, który będzie się powiększał skutecznie ogranicza plonowanie , powszechnym więc będzie nawadnianie plantacji , szczególnie towarowych (dotyczy to głównie środkowej części kraju)..Zwiększać się także mogą straty w plonowaniu ziemniaków na wskutek nadmiaru wody opadowej.
Wpływ zmian klimatu na populacje patogenów w uprawach ziemniaka
Polska jest położona w strefie klimatu umiarkowanego (przejściowy – połączenie klimatu kontynentalnego i morskiego). Strefa ta jest generalnie bardziej korzystna pod względem presji chorób grzybowych okresu wegetacji niż klimat wybitnie morski (dot. to szczególnie zarazy ziemniaczanej).Duże zagrożenie i szerzenie się zarazy ziemniaka występuje nieregularnie : zdarzają się lata o bardzo małej presji choroby i odwrotnie. Obserwacje rozwoju zarazy w doświadczeniach polowych w Boninie wskazują, że czynniki meteorologiczne korzystne dla rozwoju patogena mają wpływ nie tylko na termin wystąpienia zarazy na plantacjach ziemniaka, ale także na przebieg rozwoju choroby (Kapsa 2007)
W ostatnim czasie nasila się zagrożenie ze strony grzybów z rodzaju Alternaria – sprawcy alternariozy ziemniaka (szczególnie w rejonach o wysokich temperaturach i wilgotności w okresie wegetacji). Ocieplenie klimatu spowodowało, że obecnie alternarioza występuje powszechnie w całym kraju .Ocieplenie klimatu będzie ograniczało prawdopodobnie (szczególnie wiosną) występowanie rizoktoniozy na roślinach, ale nieregularne opady mogą zwiększyć zagrożenie bulw ospowatością.. Nieregularność opadów będzie zwiększać prawdopodobieństwo porażenia bulw parchem zwykłym , częstszego występowania dzieciuchowatości czy powstawania spękań fizjologicznych bulw. Może też wzrosnąć powstawanie wad miąższu w postaci pustowatości czy rdzawej plamistości. Wraz z ociepleniem klimatu pojawiły się w Europie także patogeny znane wcześniej jedynie z rejonu Morza Śródziemnego czy Północnej Afryki, takie jak : Ralstonia solanacearum (śluzak) – bakteria powodująca brunatną zgnilizną ziemniaków czy Pectobacterium (Erwina) chrysanthemi – sprawca czarnej nóżki w warunkach wysokich temperatur.
Wpływ zmian klimatu na populacje szkodników w uprawach ziemniaka
Ocieplenie klimatu może także zwiększyć zagrożenie w uprawie ziemniaków przed szkodnikami. Największym zagrożeniem jest oczywiście stonka ziemniaczana. Może pojawić się w kraju trzecie pokolenie stonki ziemniaczanej, a terminy pierwszego i drugiego pokolenia mogą mieć charakter nie regularny o różnym nasileniu pojawu. Wyższe temperatury wiosną mogą przyśpieszać zasiedlanie wschodzących ziemniaków przez dorosłe chrząszcze i wydłużać okres zagrożenia dla plantacji. Może wzrosnąć też zagrożenie plantacji przez mszyce (szczególnie niekorzystnych w uprawach nasiennych) Również zwiększyć się może częstotliwość masowego występowania szkodników glebowych , szczególnie drutowców, pędraków i rolnic. Szkodliwość tych owadów będzie bardziej cykliczna i związana z przebiegiem warunków klimatycznych. Okresy suszy glebowych mogą powodować zwiększone uszkadzanie bulw ziemniaka,
Ocieplenie klimatu może także sprawić, że w Polsce pojawią się nowe szkodniki z południa Europy, czy też z innych części świata, takich jak : Phthorimaea operculella, Hydroecia micacea czy Liriomyza huidobrensis, a także przenikania do Polski Meloidogyne chitwooli.
Bardzo prawdopodobny jest wzrost gospodarczy znaczenia uszkodzeń powodowanych przez ślimaki (Milax budapestensis, Deroceras reticulatum). Przy wycofaniu z użycia wielu preparatów zwalczających szkodniki , szczególnie z grupy fosforoorganicznych i pyretroidów walka ze szkodnikami może być trudna.
Reasumując : ocieplenie klimatu będzie powodować zarówno niekorzystne, jak i korzystne następstwa w uprawie ziemniaków. Rejony o podwyższonych temperaturach w okresie wegetacji będą rezygnowały z uprawy ziemniaków, a obszar ich uprawy będzie się przemieszczał w kierunku rejonów o chłodniejszym klimacie. Zintensyfikują się choroby i szkodniki, pojawią się nowe agrofagi. Nierównomierne opady oraz występowanie anomalii pogodowych może spowodować poważne straty w plonach i ich jakości. Zmiana ulegnie technologia uprawy ziemniaka w kierunku powszechności nawadniania i stosowania zasady dobrej praktyki rolniczej. Większą rolę będą odgrywać systemy zrównoważone w uprawie ziemniaka.
Mieczysław Łepkowski, WODR Poznań
Gł. specj. ds. .roślin okopowych
LITERATURA
Referaty z :
1. Konferencji naukowo – szkoleniowei „Nasiennictwo i ochrona ziemniaka”, Kołobrzeg 3 – 4 kwietnia 2008 r. :
- Józefa Kapsa – Wpływ ocieplenia klimatu na populacje wybranych patogenów w uprawach ziemniaka.
2. Seminariów szkoleniowych podczas XVI Krajowych Dni Ziemniaka, Sielinko 29 – 30 sierpnia 2009 r.
- Wojciech Nowacki – Ocieplenie klimatu i jego następstwa dla uprawy ziemniaków.