W runi łąkowej powinny dominować trawy szlachetne (życice, rajgras wyniosły, tymotka łąkowa, kostrzewa łąkowa) oraz bogate w białko i mikroelementy rośliny motylkowate (koniczyna biała, czerwona, lucerna). Udział chwastów i roślin zielnych powinien być niewielki. Na jakość surowca roślinnego ma wpływ systematyczne wykonywanie w okresie wiosennym niezbędnych zabiegów pielęgnacyjnych (włókowanie, wałowanie, nawożenie). Niezwykle ważne jest też właściwe stadium rozwoju roślin w momencie koszenia, czyli tzw. dojrzałość kiszonkowa. Jest to okres, w którym zielonka zawiera dużo suchej masy i cukrów ale niezbyt dużo włókna. Optymalnym terminem koszenia jest początek kłoszenia się traw i pączkowania roślin motylkowatych. Zbierana ruń nie powinna być wyższa niż 30-40 cm a kłoszących się traw nie powinno być więcej niż 50%. Termin osiągnięcia tego stadium zależy od gatunków i odmian występujących w runi i przypada na II lub III dekadę maja. Przewaga kupkówki pospolitej czy wyczyńca łąkowego wymaga nieco wcześniejszego zbioru. Materiał roślinny użyty do zakiszania nie może być zanieczyszczony ziemią (obecność bakterii kwasu masłowego psuje kiszonkę). Nie należy rezygnować z rozgarniania kretowisk w okresie wiosennym a koszenie wykonywać na wysokość nie mniejszą niż 5 cm.
Sucha masa
Optymalna zawartość suchej masy w zakiszanym materiale roślinnym powinna wynosić 35–40%. Na uzyskanie takiej wilgotności wystarczają 2 dni a przy upalnej pogodzie nawet 1 dzień. Kosiarki rotacyjne z tzw. zgniataczem skutecznie przyspieszają proces suszenia uszkadzając wosk na źdźbłach traw i w ten sposób ułatwiając dostęp bakteriom kwasu mlekowego, co poprawia proces kiszenia. Aby przyspieszyć schnięcie zielonkę należy rozrzucić natychmiast po skoszeniu i (jeśli to możliwe) przetrząsnąć ponownie po południu. Czynność powtórzyć następnego dnia i po południu podsuszony materiał zakisić. Trawy z dużym udziałem koniczyny przetrząsamy mniej intensywnie niż same trawy. Liście koniczyn są delikatne, szybciej schną i łatwo się łamią.
Poziom cukrów
Jakość kiszonek sporządzanych bez konserwantów zależy od optymalnego poziomu suchej masy oraz od zawartych w materiale roślinnym cukrów. Cukry są pożywką dla bakterii i służą do produkcji kwasu mlekowego. Zawartość cukrów w roślinach jest zmienna i zależy m.in. od ich gatunku. Małą zawartością cukru charakteryzują się rośliny motylkowate, średnią trawy a największą kukurydza. Wśród traw najbardziej „słodkie” są życice. Zielonki traw z I pokosu zawierają więcej cukru niż z następnych odrostów. Jeśli przyjąć, że w I pokosie zawartość cukru wynosi 100% to w II (letnim) 60% a w III – 80% poziomu wiosennego. Oznacza to, że najlepszym surowcem do zakiszania jest ruń z I pokosu, II pokos najlepiej przeznaczyć na siano a III w zależności od potrzeb i pogody na siano lub kiszonkę.
Buforowość czyli odporność na zakiszanie
Dużą pojemnością buforową charakteryzują się rośliny motylkowate. Są one ubogie w cukry a bogate w białka, które powoduje zwiększanie się pojemności buforowej zakiszanej masy. Aby ułatwić ich zakiszanie (szczególnie tych uprawianych w czystym siewie) należy je podsuszyć i pociąć, dodać materiał roślinny łatwo kiszący się, np. trawy lub zastosować preparaty ułatwiające zakiszanie.
Warunki beztlenowe
Warunkiem udania się kiszonki jest stworzenie środowiska beztlenowego w zakiszanej masie. W warunkach braku tlenu nie rozwijają się pleśnie i drożdże oraz szkodliwe bakterie tlenowe. Unika się także zagrzania masy i wynikających stąd strat (utlenianie, ścięcie białka, zmniejszenie strawności). Napełnianie silosów i pryzm powinno odbywać się w warunkach bezdeszczowych. Jeżeli zaskoczy nas deszcz pryzmę okrywamy folią i kończymy pracę następnego dnia. Ważne jest szczelne przykrycie wykonane natychmiast po zakończeniu formowania pryzmy. Stosuje się folię polietylenową o grubości 0,15 – 0,16 mm. Zapobiega ona przenikaniu powietrza i wody opadowej do kiszonki oraz ulatnianiu się dwutlenku węgla z kiszącej się masy, który naturalnie konserwuje. Wierzch folii powinien być przykryty 10-20 cm warstwą ziemi lub piasku. W przypadku, gdy zamiast ziemi stosuje się stare opony dobrze jest zastosować drugą warstwę folii (z poprzedniego roku).Brzegi folii i łączenia należy dokładnie obciążyć, np. woreczkami z zaprawą cementową.
Ubicie
Gdy kiszonka w silosie lub na pryzmie nie jest dobrze ugnieciona naturalny konserwant jakim jest dwutlenek węgla ulatnia się. Na jego miejsce wchodzi powietrze co pogarsza jakość kiszonki. Szczególnie ważne jest staranne ubicie roślin silnie podsuszonych, które mocno sprężynują. Zakiszaną masę w zbiorniku płaskim ubija się ciężkim ciągnikiem kołowym, co zapobiega też zagrzewaniu się zakiszanej masy.
Rozdrobnienie
Rozdrobnienie zielonek ułatwia ułożenie zakiszanej masy w zbiorniku i wybieranie jej, oraz zwiększa ciężar objętościowy kiszonki. Od stopnia rozdrobnienia zależy także intensywność jej oddychania. W kiszonkach sporządzonych z zielonek rozdrobnionych szybciej obniża się pH, zawierają one więcej kwasu mlekowego a mniej masłowego (niepożądanego). Zabieg rozdrabniania jest szczególnie korzystny w przypadku roślin o grubych i długich łodygach oraz roślin podsuszonych. Do rozdrabniania wykorzystuje się silosokombajny lub zbieracze pokosów z zespołem tnącym.
Konserwanty
To preparaty chemiczne chroniące pasze przed zepsuciem i zapewniające zachowanie przez nie właściwości pasz świeżych przez długi czas. Każdy dodatek będzie działał skutecznie, jeżeli cały proces kiszenia będzie prawidłowo przeprowadzony. Nie zniweluje on nieprawidłowego rozdrobnienia, ugniecenia czy przykrycia. W praktyce rolniczej stosowane są często tzw. inokulanty, czyli szczepionki bakteryjne. Są to liofilizowane lub suszone bakterie kwasu mlekowego (różnych szczepów) osadzone na nośnikach mineralnych lub węglowodanowych. Przeznaczone są do zakiszania zielonek niskobiałkowych (kukurydza, liście buraczane) oraz zalecane do kiszenia traw i innych roślin średnio- i wysokobiałkowych (lucerny). Melasa i inne substancje wysoko węglanowe stanowią dobrą pożywkę dla bakterii kwasu mlekowego i mogą być także stosowane z powodzeniem w procesie zakiszania. Melasa w ilości 15 l na tonę zakiszanego materiału i dokładnie wymieszana jest jednym z najzdrowszych dodatków poprawiających przebieg fermentacji. Z kolei mniej zalecane są preparaty organiczne zawierające kwasy i formalinę. Mają działanie żrące i mogą być niebezpieczne dla osób posługujących się nimi oraz sprzętu (działanie korozyjne). W przypadku braku możliwości podsuszenia zielonki, w celu lepszego ich zakiszenia, można stosować dodatek pasz suchych (śrut, otrąb zbożowych, suchych wysłodków buraczanych, drobno pociętej słomy zbóż jarych). Ekonomicznie uzasadnione jest stosowanie sorbentów w ilości 60-80 kg na tonę zakiszanej masy.
Doskonałym dodatkiem konserwującym może być również kwas mlekowy w ilości 10 kg na tonę zielonki.
Opracowanie: Jolanta Klupś – specjalista branżowy DSPR,SJiD