Wstęp

Koniczyna czerwona była i jest podstawową rośliną pastewną w uprawie na gruntach ornych w Polsce. Dostarcza wysokowartościowej paszy objętościowej w postaci zielonki, siana, sianokiszonki i kiszonki. Jej zaletą jest nie tylko zawartość białka, ale także wysoki plon świeżej i suchej masy oraz zasobność w składniki mineralne (wapń, fosfor, potas, magnez). W dawkach żywieniowych dla przeżuwaczy koniczyna czerwona, charakteryzująca się stosunkowo niską koncentracją energii w paszy, powinna być skarmiana łącznie z paszami energetycznymi. W ostatnich latach w krajowym rolnictwie zmierzającym w kierunku gospodarowania w systemie zrównoważonym i ekologicznym, wzrasta znaczenie roślin motylkowatych (bobowatych), w tym szczególnie koniczyny czerwonej, jako źródła wysokobiałkowej, naturalnej i niemodyfikowanej genetycznie paszy oraz uprawy odtwarzającej żyzność i zasobność gleby. Wprowadzenie do uprawy koniczyny czerwonej w gospodarstwach o wysokim udziale zbóż w strukturze zasiewów poprawia zdrowotność i plonowanie roślin następczych oraz pozostawia dużą masę resztek pożniwnych, wzbogacając warstwę orną gleby w azot, fosfor i potas. Dzięki symbiozie z bakteriami Rhizobium koniczyna czerwona asymiluje w skali roku azot atmosferyczny i pobiera z gleby mineralny w ilości około 170 kg/ha, z czego 59% wynosi udział azotu symbiotycznego. Najczęściej użytkuje się ją przez jeden rok nie licząc roku siewu. Po  zaoraniu, z uwagi na dużą masę resztek pożniwnych, wskazana jest uprawa roślin jednorocznych jarych, wykorzystujących dobrą strukturę gleby (np. pszenica).

Wymagania siedliskowe

Koniczyna czerwona ma system korzeniowy palowy z licznymi rozgałęzieniami, którego 75-80% masy przypada na warstwę orną. Pomimo tego należy do roślin mało odpornych na suszę i posiadających duże wymagania wodne. Największe zapotrzebowanie na wodę przypada na okres od drugiej dekady maja do końca sierpnia. Dobre plonowanie i prawidłowy rozwój tego gatunku gwarantują opady nie mniejsze niż 500-600 mm rocznie, z czego 350-400 mm w sezonie wegetacyjnym. Koniczyna czerwona, jako roślina klimatu umiarkowanego dobrze znosi warunki wilgotne, umiarkowanie chłodne i obfitujące w częste i równomiernie rozłożone opady w okresie wegetacji. Wiosną wykazuje dużą wrażliwość na wahania temperatury, ale w warunkach naszego kraju zimuje dobrze. Najbardziej przydatne pod uprawę koniczyny czerwonej na paszę są rejony górskie i nadmorskie. Pod uprawę koniczyny czerwonej najbardziej odpowiednie są gleby średnio zwięzłe, zasobne w składniki pokarmowe, o odczynie zbliżonym do obojętnego (pH 6,5) lub lekko kwaśnym (pH 5,6-6,5), charakteryzujące się dobrym uwilgotnieniem o podłożu piaskowo gliniastym. Głęboka warstwa orna tych gleb umożliwia prawidłowy wzrost systemu korzeniowego. Nieodpowiednie dla tego gatunku są zarówno gleby bardzo lekkie ulegające nadmiernemu przesuszeniu, jak też ciężkie wytworzone z glin i iłów, stale lub okresowo podmokłe.

Warunki uprawy koniczyny czerwonej

Dobór odmian

W Krajowym Rejestrze COBORU  zarejestrowanych jest aktualnie 14 odmian koniczyny czerwonej: Dajana, Krasula, Krynia, Kvarta, Milena, Milvus, Nike, Niniwa, Pyza, Raba (odmiana jednokośna), Rozeta, Sprint, Tenia, Viola (dawniej Hruszowska). Odmiany Kvarta i Sprint to odmiany tetraploidalne (hodowla niemiecka i czeska). Pozostałe to odmiany diploidalne polskich hodowli: Małopolskiej Hodowli Roślin HBP sp. z o.o. i Hodowli Roślin Bartążek Sp. z o.o. Odmiana Raba daje w roku jednokrotny duży plon i jest uważana za bardzo dobry przedplon dla wcześnie sianych roślin ozimych, jak rzepak czy jęczmień. Odmiany tetraploidalne, w stosunku do diploidalnych, lepiej plonują, szybciej odrastają wiosną i po koszeniu, są trwalsze i bardziej konkurencyjne dla traw, dlatego są bardziej przydatne do uprawy w mieszankach. Tetraploidy charakteryzuje także nieco większa zawartość białka w suchej masie i mniejszy współczynnik wysychania zielonki. Negatywną cechą odmian tetraploidalnych jest ich większa podatność na mączniaka prawdziwego niż form diploidalnych.

Stanowisko w zmianowaniu

Udział koniczyny czerwonej w strukturze zasiewów wiąże się z zapotrzebowaniem na pasze objętościowe i zależy od grupy zwierząt w gospodarstwie. Z reguły zasiewy czyste koniczyny czerwonej (bez traw) użytkuje się przez 1 rok, nie licząc roku zasiewu. W drugim roku plon spada o około 30-40% przez co użytkowanie koniczyny czerwonej staje się mało opłacalne. Koniczynę czerwoną uprawia się jako wsiewkę z zbożową roślinę ochronną, którą najczęściej jest jęczmień jary zbierany na ziarno lub owies na zielonkę. Takimi roślinami mogą być też inne zboża jare (pszenica, pszenżyto) oraz rośliny dwuliścienne np. słonecznik, wysiewane w terminie optymalnym dla danego gatunku oraz ilości wysiewu zmniejszonej o 20%, w celu zabezpieczenia koniczynie optymalnych warunków kiełkowania i wschodów nasion oraz prawidłowego rozwoju siewek. Plonowanie i trwałość koniczyny zależy od zdrowotności roślin. Stwierdzono istotny wpływ roślin przedplonowych na występowanie zgorzeli siewek i zdrowotność systemu korzeniowego, a najlepsze efekty uzyskano w przypadku uprawy koniczyny po okopowych. Z uwagi na nagromadzenie chorób i szkodników koniczyna w zmianowaniu może powrócić na to samo pole dopiero po upływie 3-4 lat.

Przydatność przedplonów dla koniczyny czerwonej

Jesienna uprawa roli

Uprawa roli ma zapewnić dobre warunki rozwoju roślinie ochronnej, która stanowi główny plon w roku siewu oraz koniczynie, której plonowanie w roku pełnego użytkowania zależy od wschodów i rozwoju w roku siewu. Głębsza uprawa gleby stwarza warunki do lepszego zagłębiania się szyjek korzeniowych w glebie, a tym samym wpływa na lepszą trwałość koniczyny. Jesienna uprawa roli pod zboża wysiewane jako roślina ochronna dla koniczyny powinna być wykonana według zasad obowiązujących dla tych gatunków (jęczmień, pszenica, owies) z uwzględnieniem rodzaju przedplonu:

Kolejność zabiegów uprawowych po okopowych: wapnowanie, kultywatorowanie, nawożenie P i K, bronowanie, orka zimowa

Kolejność zabiegów uprawowych po zbożach: wapnowanie, podorywka, bronowanie lub kultywatorowanie i bronowanie, nawożenie P i K, orka zimowa.

Wiosenna uprawa roli

Ma na celu bardzo staranne przygotowanie pola pod zasiew zbożowej rośliny ochronnej i drobnych nasion koniczyny w spulchnioną i wyrównaną wierzchnią warstwę gleby, tak aby zapewnić dobre i wyrównane wschody roślin.

Nawożenie

Wapnowanie

Wapnowanie zwykle stosuje się pod przedplon lub jesienią przed orką zimową, gdyż wapno słabo przemieszcza się w głąb gleby, dlatego efekty zauważa się dopiero w drugim roku od jego zastosowania. Stwierdzono dodatni wpływ tego zabiegu na rozwój, plonowanie i zagęszczenie roślin koniczyny w łanie. Z badań wynika, że w uprawie koniczyny na glebach kwaśnych ważniejszą rolę odgrywa wapnowanie niż nawożenie fosforowo-potasowe. Wielkość dawek nawozów wapniowych zależy od kompleksu przydatności rolniczej gleb i potrzeb wapnowania. Gleby o niskiej zawartości magnezu należy wapnować w 1/3 dawki wapnem magnezowym. Na glebach nie wymagających wapnowania a ubogich w magnez można zastosować nawozy magnezowe lub potasowo-magnezowe.

Dawki wapna w t CaO/ha

Nawożenie fosforem i potasem

Nawożenie fosforem i potasem ustala się dla łącznych potrzeb rośliny ochronnej i wsiewki koniczyny, z uwzględnieniem zawartości danego składnika w glebie.

Dawki fosforu (P2O5 w kg/ha)

Dawki potasu (K2O w kg/ha)

Wiosną wysiewane są też nawozy azotowe. Następnie pole uprawiane jest przy pomocy agregatu uprawowego. Nawożenie azotem stosuje się wyłącznie w celu pokrycia potrzeb rośliny ochronnej. Jeżeli jest nią jęczmień jary zbierany na ziarno, dawka zastosowanego azotu powinna wynosić 30-45 kg N/ha, w zależności od przedplonu i okresu od zastosowania obornika. Natomiast w przypadku owsa zbieranego na zielonkę wskazane jest zastosowanie 60 kg N/ha.

Termin i sposób siewu

Optymalny termin siewu koniczyny czerwonej przypada w połowie kwietnia, kiedy siewkom nie zagrażają już chłody, w związku z tym siew zbożowej rośliny ochronnej następuje w terminie nieco późniejszym od zalecanego. Siew letni koniczyny bez rośliny ochronnej (po wczesnych przedplonach) ze względu na występowanie  w tym okresie suszy jest ryzykowny więc należy go wykonać najpóźniej do końca lipca. Natomiast jesienny (w poplony ozime, np. żyto) powinien być przeprowadzony w pierwszej dekadzie września. Zastosowanie siewu letniego i jesiennego może mieć miejsce tylko w przypadku nieudanego siewu wiosennego. Najczęściej koniczynę uprawia się jako wsiewkę w jęczmień jary lub owies. Ilość wysiewu jęczmienia powinna wynosić 100-120 kg/ha, owsa 120-140 kg/ha. W warunkach polowych bardzo dobrych i dobrych ilość wysiewu nasion koniczyny czerwonej dla I klasy jakości nasion wynosi 10 kg/ha odmian diploidalnych oraz 12 kg/ha tetraploidalnych. W średnich i słabych warunkach polowych ilość wysiewu jest znacznie większa, a mianowicie 14 kg/ha  dla odmian diploidalnych i 18 kg/ha dla tetraploidów.

Koniczynę czerwoną wysiewa się w rozstawie rzędów 12,5 – 15,0 cm na głębokości około 1,5 cm. Wykonuje się go oddzielnym przejściem siewnika, po zasiewie rośliny ochronnej. Optymalną głębokość siewu i równomierne rozmieszczenie nasion na powierzchni gleby uzyskuje się po wcześniejszym zwałowaniu pola wałem gładkim. Po wschodach oceniany jest stan zagęszczenia i równomierność wschodów koniczyny w roślinie ochronnej. W przypadku, kiedy rozwija się ona bujnie lub wylega, należy przyspieszyć jej zbiór na zielonkę aby nie dopuścić do zacieniania i obumierania siewek. Jesienią zalecana jest ponowna ocena zwartości łanu. Przy obsadzie roślin koniczyny mniejszej niż 150 sztuk/m2, powstałych wypadach placowych, zasiew można uznać za nieudany i wskazana jest likwidacja plantacji lub wiosenny podsiew szybko rosnącą trawą, np. życicą westerwoldzka lub wielokwiatową w ilości od 10-30 kg/ha.

Koniczyna wsiana w zbożową roślinę ochronną nie wymaga stosowania żadnych zabiegów pielęgnacyjnych w roku siewu. Odchwaszczanie herbicydami stosuje się w przypadku silnego zachwaszczenia zasiewów. Nie zaleca się bronowania zbóż z wsiewką koniczyny.

Zbiór zasiewów w roku siewu

Zbioru jęczmienia dokonuje się w pełnej dojrzałości ziarna. Słoma po kombajnie powinna zostać zebrana jak najszybciej. Po zbiorze jęczmienia na ziarno odrost koniczyny jest mały a jej zbiór nieopłacalny.

Owies na zielonkę zbiera się w fazie od wyrzucania wiech do początku dojrzałości mlecznej, w związku z tym następuje przyrost zielonej masy koniczyny, co pozwala na jej zebranie, na początku października plonu zielonej masy, tzw. ściernianki około 10 t/ha.

Rok pełnego użytkowania

Zabiegi pielęgnacyjne wiosną ograniczają się do nawożenia fosforem i potasem oraz bronowania. Nawozy fosforowe można wysiewać w całości na wiosnę. Roczną dawkę potasu dzieli się na dwie równe części i stosuje wczesną wiosną a także po zbiorze pierwszego pokosu.

Dawki nawozów fosforowych i potasowych (kg/ha)

Zbiór i użytkowanie w kolejnym roku

Zasiewy koniczyny czerwonej mogą być użytkowane dwu lub trzy-kośnie, w zależności od warunków siedliskowych. W rejonach bardziej suchych (poniżej 500 mm opadów) i krótszym okresie wegetacji (na północy i pogórzu) maksymalne plony suchej masy uzyskuje się z dwóch pokosów. Na pozostałym obszarze kraju, w korzystnych warunkach wilgotnościowych, można zebrać trzy pokosy dobrej jakości paszy, otrzymując roczne plony większe o 20%. Przy zbiorze dwóch pokosów uzyskuje się zielonkę przydatną w żywieniu starszych zwierząt przeżuwających – bydła, owiec, koni. Natomiast zbiór trzech pokosów zaleca się szczególnie w żywieniu młodych i wysoko produkcyjnych. Zielonka koniczyny czerwonej może być użytkowana na bieżące skarmianie lub jako surowiec do produkcji siana, sianokiszonki lub kiszonki. Zbiór zielonki przeznaczony do bezpośredniego skarmiania należy rozpocząć w pierwszym pokosie w fazie pąkowania (III dekada czerwca). Dalsze odrosty koniczyny czerwonej można użytkować przez około 2 tygodnie każdy, począwszy od pełni pąkowania do początku kwitnienia koniczyny. Zielonkę przeznaczoną na siano lub kiszonkę należy kosić w fazie pąkowania do początku kwitnienia.

Faza rozwojowa i termin zbioru pokosów

Sporządzanie kiszonek

Kiszonki z koniczyny czerwonej można wykonać:

- zbierając rośliny wilgotne systemem 1-fazowym,

- zbierając rośliny podsuszone systemem 2-fazowym.

Stosując pierwszy z nich zalecane jest koszenie koniczyny kosiarkami wyposażonymi w zgniatacze pokosów, które poprzez gniecenie łodyg przyspieszają ich podsychanie. Koniczynę należy kosić na wysokości 7-8 cm od ziemi, co umożliwia dobre odrastanie i wpływa na trwałość roślin. Zbyt niskie koszenie może powodować wypadanie dużych części plantacji z użytkowania na skutek zamierania roślin, co ma miejsce szczególnie w warunkach niedoboru wilgoci w glebie. Zakiszanie zielonki wilgotnej powoduje straty wywołane wyciekaniem soku z kiszonek. Jednym ze sposobów przeciwdziałania jest stosowanie absorbentu soków w postaci dodatku 60-80 kg/t sieczki lub plew słomy, śruty zbożowej lub suchych wysłodków buraczanych. Zakiszanie zielonki wilgotnej wymaga stosowania konserwantów zielonki typu inhibitorów fermentacji. Koniczyna czerwona należy do roślin trudno kiszących się o niskiej zawartości cukrów prostych, wysokiej zawartości białka oraz wysokiej pojemności buforowej. Zastosowanie kwasu mrówkowego w ilości 2,0-2,5 kg/t zielonki skutecznie hamuje rozwój bakterii gnilnych, zakwasza zakiszany materiał, co sprzyja fermentacji mlekowej.

Drugi sposób przygotowania kiszonki z koniczyny czerwonej polega na zbiorze 2-fazowym, koszeniu roślin kosiarkami ze zgniataczem pokosów a następnie podsuszeniu roślin na polu. Może być stosowana w warunkach pogodowych sprzyjających podsuszaniu roślin. Przy słonecznej i wietrznej pogodzie zielonka drugiego dnia po skoszeniu osiąga 260- 300 g SM/kg. W warunkach częściowego zachmurzenia, lecz przy wysokiej temperaturze zielonkę można drugiego dnia jeden raz przetrząsać. Za optymalną zawartość suchej masy w zielonce podsuszonej podsuszonej przyjmuje się 260-350 g SM/kg zielonki. Nie należy podsuszać zielonki powyżej 400 g SM/kg, ponieważ zwiększa to straty, powoduje wykruszanie liści i utrudnia ugniatanie zielonki w zbiorniku. W tej technologii można stosować konserwanty typu inhibitory fermentacji np. kwas mrówkowy w ilości 1,5 kg/t lub stymulatory fermentacji, czy inokulanty.

Skarmianie zielonki

Zielonka i kiszonka z koniczyny czerwonej jest paszą przeznaczoną dla bydła mlecznego (krów), młodego bydła rzeźnego (bukatów), owiec matek i tuczonych jagniąt.

Koniczyna czerwona jest rośliną wywołującą wzdęcia u przeżuwaczy, mogącą prowadzić do poronień u krów. Należy unikać podawania zwierzętom zielonki mokrej, po rosie lub deszczu. Rośliny motylkowate zawierają rodzaj białka powodującego intensywne pienienie się treści żwacza, czemu towarzyszy gwałtowny rozkład azotu i wydzielanie dwutlenku węgla. Poić bydło należy nie wcześniej niż 2 godziny po spasaniu koniczyny. W żywieniu owiec należy stosować umiarkowane ilości koniczyny, ponieważ zawiera ona dużą ilość substancji o charakterze hormonalnym typu estrogenów. Mogą one wywołać zjawisko niepłodności owiec określane jako „choroba koniczynowa”. Ważne jest powolne przyzwyczajanie zwierząt do zielonek zawierających koniczynę (5-7 dni). Zielonka z koniczyny, jako pasza wysokobiałkowa, powinna być skarmiana łącznie z paszami energetycznymi. Optymalne dawki zielonki z koniczyny czerwonej w żywieniu krów wynoszą od 25 do 40 kg/sztukę/dzień. W drugiej połowie laktacji ilość skarmianej zielonki lub kiszonki należy obniżyć o połowę. Jałówki hodowlane i młode bydło opasowe można żywić zielonką w ilości 10-15 kg/dzień. Optymalna ilość zielonki i kiszonki w żywieniu jałówek powyżej 0,5 roku wynosi 12-20 kg a bydła opasowego 15-25 kg/sztukę/dzień. Dzienne ilości zielonki z koniczyny czerwonej dla owiec matek z jagniętami wynoszą 3-4 kg a dla odchowanych jagniąt 1-2 kg. Zielonka z koniczyny czerwonej w żywieniu owiec powinna stanowić wyłącznie niewielki dodatek paszy w dziennej racji pokarmowej.

Na podstawie instrukcji upowszechnieniowej IUNG Puławy – Jolanta Klupś, gł. spec. ds. UZ