Zadrzewienia śródpolne stanowią bardzo ważny element krajobrazu rolniczego. O tym jak wielka jest rola zadrzewień wiedział już w latach dwudziestych XIX wieku Dezydery Chłapowski, który wprowadził sieć zadrzewień śródpolnych i pasów wiatrochronnych. Ich zadaniem miało być nie tylko wzbogacenie krajobrazu, ale  i pozytywny wpływ na wzrost plonów.

               Zadrzewienia śródpolne to drzewa i krzewu rosnące poza lasem, wysoka roślinność wśród pól , łąk, zabudowań, wzdłuż dróg, miedz, linii brzegowych zbiorników i cieków. Pełnią szereg funkcji w ochronie i kształtowaniu środowiska przyrodniczego oraz stanowią funkcjonalny system wzajemnych oddziaływań i powiązań wszystkich elementów ożywionych (rośliny, zwierzęta , ludzie) i nieożywionych (powietrze, gleba, woda).

Funkcje zadrzewień

               Jedną z najistotniejszych funkcji zadrzewień jest przeciwdziałanie wietrznej i  wodnej erozji gleby. W czasie bezśnieżnych zim , a zwłaszcza podczas upalnej suchej pogody, na glebach lżejszych pozbawionych okrywy roślinnej, silne podmuchy wiatru powodują wywiewanie najdrobniejszych mineralnych i organicznych frakcji gleby. W  połączeniu z intensywną uprawą prowadzi to do degradacji struktury gruzełkowatej gleby. Natomiast podczas silnych opadów, szczególnie na terenach nachylonych woda nie wsiąka w głąb gleby, ale spływa po jej powierzchni powodując niszczenie struktury gruzełkowatej oraz wypłukiwanie i przemieszczanie się cząstek. Zadrzewienia śródpolne poprzez osłabienie siły wiatru przeciwdziałają wyleganiu upraw, jak i chronią ludzi i inwentarz przez wychładzającym działaniem wiatru. Zadrzewienia usytuowane w  pobliżu budynków inwentarskich ograniczają rozprzestrzenianie się zapachów związanych z produkcją oraz skutecznie wyhamowują prędkość wiatru, chroniąc w ten sposób budynki przez uszkodzeniami. Zasięg przeciwwietrznego oddziaływania zadrzewienia zależy od jego wysokości  - im wyższe zadrzewienie tym większy zasięg ochranianej strefy. Zadrzewienia na krawędziach i skarpach stoków zapobiegają powstawaniu zastoisk mrozowych w obniżeniach terenu. W miarę możliwości pasma zadrzewień wiatrochronnych powinny być posadzone prostopadle do dominujących kierunków wiatrów oraz mieć budowę ażurową, tak by masy powietrzne mogły penetrować zadrzewienie. Taki sposób nasadzenia zapobiega powstawaniu niekorzystnych zawirowań za zwartą ścianą zadrzewień.

                Zadrzewienia śródpolne mają korzystny wpływ na bilans wodny środowiska poprzez ograniczenie strat wody z gleby oraz przyczyniają się do zmniejszenia spływu powierzchniowego wód. W pobliżu zadrzewień wzrasta wilgotność powietrza, przez co tworzy się korzystny mikroklimat dla roślin uprawnych. Przyczyniają się do  równomiernego rozłożenia okrywy śnieżnej, chroniąc oziminy przed mrozem oraz wolniejszego topnienia śniegu (woda z roztopów pozostaje w glebie). Nie do przecenienia jest ograniczenie przemieszczania się z pól do wód związków chemicznych zawartych w stosowanych nawozach i środkach ochrony roślin.

               Jedna z najważniejszych funkcji zadrzewień śródpolnych jest ochrona różnorodności biologicznej. Stanowią one nie tylko piękny element krajobrazu, ale są również miejscem życia i przebywania wielu gatunków roślin i zwierząt. Stanowią ostoję dla wielu gatunków owadów, ptaków i ssaków, które są naszymi sprzymierzeńcami w  walce ze szkodnikami upraw. Ponad to owady uczestniczą w zapylaniu roślin uprawnych.

Dobór drzew i krzewów

               Dobierając gatunki trzeba przede wszystkim pamiętać, by stosować gatunki rodzime. Gatunki obce (np. klon jesionolistny, czeremcha amerykańska, robinia akacjowa, dąb czerwony) są bardzo ekspansywne i konkurencyjne wobec gatunków rodzimych. Drzewa i krzewy zastosowane do zadrzewień śródpolnych dobiera się w  zależności od funkcji jaką mają one pełnić oraz warunków siedliskowych jakie możemy im zapewnić (tabela 1).

               W przypadku zadrzewień przeciwwietrznych najodpowiedniejsze będą gatunki tworzące silne systemy korzeniowe oraz gęsto ugałęzione i ulistnione (dąb bezszypułkowy, klon jawor, klon zwyczajny, lipa drobnolistna,  olsza czarna,  dereń właściwy, leszczyna pospolita , bez czarny).

               Przy tworzeniu zadrzewień na terenach zagrożonych erozją wodną, należy brać pod uwagę czy dana roślina posiada zdolność do tworzenia rozbudowanego systemu korzeniowego, odrośli z korzeni lub podziemnych rozłogów, które dodatkowo zabezpieczą glebę przed rozmywaniem (np. lipa szerokolistna, rokitnik zwyczajny, róża dzika, róża pomarszczona, dereń biały, dereń rozłogowy).

               Do pełnienia funkcji biocenotycznych najbardziej pożądane są gatunki rodzime, drzewa i krzewy nektarodajne oraz o owocach stanowiących pokarm dla ptaków   (np. klon jawor, klon zwyczajny, lipa drobnolistna, grab pospolity, morwa biała, dereń właściwy, głóg dwuszyjkowy, leszczyna pospolita, róża dzika, róża pomarszczona, bez czarny, kalina koralowa, śliwa tarnina, trzmielina zwyczajna).

               Ze względu na to, że niektóre gatunki drzew i krzewów są żywicielami pośrednimi chorób grzybowych oraz miejscem żerowania niektórych szkodników, nie można ich stosować w pobliżu roślin uprawnych. W tabeli 2 dokonano zestawienia gatunków drzew i krzewów, których należy unikać w sąsiedztwie poszczególnych upraw.

Nie można pominąć aspektu konkurencji  korzeni niektórych gatunków z  systemami korzeniowymi roślinami uprawianych  o wodę i składniki pokarmowe. Z  tego względu w sąsiedztwie pól uprawnych nie poleca się sadzić topól i jesionów, które szybciej niż większość gatunków potrafią regenerować podcięte podczas orki korzenie (już w pierwszym sezonie wegetacyjnym). Niektóre gatunki mogą powodować  zachwaszczenie upraw poprzez samosiewy (olsza na pastwiskach), lub wydawanie trudnych do zwalczenia odrostów korzeniowych (robinia akacjowa, topola biała i szara, śliwa tarnina, róża pomarszczona). Mimo, iż w bezpośrednim sąsiedztwie następuje znaczna obniżka plonu, ale straty te są w znacznym stopniu zrekompensowane zwiększeniem plonu na powierzchniach oddalonych od zadrzewień (korzystny mikroklimat).

Nie poleca się również sadzenia roślin iglastych, gdyż są określane jako ,,obce’’ w  krajobrazie rolniczym, a ponadto w okresie wiosennym mogą powodować zastoiska mrozowe, a co za tym idzie przemarznięcia roślin uprawnych. Do zadrzewień śródpolnych nadaje się jedynie modrzew europejski.

Zadrzewienia jako obszary proekologiczne

Od 2015 r. zmieniły się zasady przyznawania płatności bezpośrednich. Co, do zasady, wszyscy rolnicy ubiegający się o jednolitą płatność obszarową otrzymują płatność z tytułu realizacji praktyk korzystnych dla klimatu i środowiska, czyli tzw. płatność za zazielenienie. Rolnik, który posiada w swoim gospodarstwie więcej niż 15 ha gruntów ornych, zobowiązany jest m. in. do przeznaczenia co najmniej 5% gruntów ornych w gospodarstwie na obszary proekologiczne. Zakładając nowe nasadzenie warto pamiętać jakie warunki musi spełniać dane zadrzewienie, aby mogło być zaliczone jako obszar proekologiczny (przy obliczaniu powierzchni EFA należy zastosować odpowiednie współczynniki).

• żywopłoty i pasy zadrzewione - o maksymalnej szerokości do 10 m,
• drzewa wolnostojące - o średnicy korony minimum 4 m,
•  zadrzewienia liniowe - obejmujące drzewa o średnicy korony minimum 4 m; odległość między koronami drzew nie powinna przekraczać 5 m,
•  zadrzewienia grupowe, których korony drzew zachodzą na siebie
•  zagajniki śródpolne, o maksymalnej powierzchni do 0,3 ha,
• oczka wodne o maksymalnej powierzchni do 0,1 ha, z wyłączeniem zbiorników z  betonu lub tworzywa sztucznego. W przypadku gdy oczko wodne otacza roślinność nadbrzeżna, do powierzchni oczka wodnego (0,1 ha) wliczana jest strefa z roślinnością nadbrzeżną o szerokości do 10 m występującą wzdłuż wody
• miedze śródpolne o szerokości od 1m do 20m, na których nie jest prowadzona produkcja rolna

Elementy krajobrazu powinny znajdować się na gruntach ornych danego gospodarstwa rolnego, mogą również przylegać (dłuższą krawędzią) do gruntów ornych zadeklarowanych przez rolnika oraz muszą być w jego posiadaniu.

Rola jaką odgrywają zadrzewienia w krajobrazie rolniczym oraz biologicznym życiu upraw jest nie do przecenienia. Krajobraz pozbawiony drzew jest bezbronny wobec niesprzyjających warunków klimatycznych i skazany na degradacje.

Literatura:

pod rad. Kazimierza Zajączkowskiego (2001): ,,Dobór drzew i krzewów do zadrzewień na obszarach wiejskich”

Artur Golis, Maria Szyszkiewicz-Golis (2010): „Zadrzewienia śródpolne, aleje i  tradycyjne sady”

Tabela 1

Gatunki drzew i krzewów zalecane do zadrzewień na gruntach ornych.

Tabela 2

Gatunki, których sadzenia należy unikać w sąsiedztwie następujących upraw.