Nawozy naturalne (produkowane w gospodarstwie) różnią się od nawozów mineralnych tym, że działają nie tylko przez zawarte w nich składniki pokarmowe (azot, fosfor, potas, wapń, magnez), ale przede wszystkim poprzez wiele substancji specjalnych. Powodują one, że gleba jest przyjazna dla  mikroorganizmów oraz fauny glebowej a zachodzące w niej procesy biologiczne sprawiają, że nie jest tworem martwym. Nawozy naturalne są cenne dla wszystkich gleb użytkowanych rolniczo jako: grunty orne, sady, plantacje wieloletnie czy trwałe użytki zielone. W dobie stale drożejących nawozów mineralnych warto optymalnie wykorzystać nawozy własne i powrócić do nawożenia tradycyjnego.

Na łąkach nawozy naturalne zwiększają zawartość substancji organicznej w glebie, poprawiają jej strukturę, stymulują rozwój i krzewienie się roślin oraz działają ochronnie na ruń. Ich wartość może być różna w zależności od gatunku i wieku zwierząt od których pochodzą, rodzaju żywienia i stopnia rozcieńczenia wodą. W dużym stopniu zależy także od sposobu przechowywania oraz terminu stosowania.

Najbardziej wartościowym nawozem na łąki jest dobrze przefermentowany lub kompostowany obornik, zwłaszcza bydlęcy. Pełni funkcje produkcyjne (korzystnie wpływa na plonowanie) i ochronne, poprawia bilans wilgoci w glebie, chroni przed wymarzaniem i wysychaniem roślin, przedłuża okres wegetacji (na glebach torfowych nawet o 14 dni), poprawia zadarnienie, zwiększa udział wartościowych traw oraz roślin motylkowatych, zmniejsza tempo zakwaszania gleby. W 10 tonach obornika wnosimy na łąkę średnio około 50 kg azotu, 30 kg fosforu, 70 kg potasu oraz wspomniane wcześniej substancje specjalne: hormony, enzymy, związki biologicznie czynne. Działanie obornika jest rozłożone na 2-3 lata. Przyjmuje się, że jego wykorzystanie w pierwszym roku po zastosowaniu wynosi 40-50%, w drugim 30-35% i trzecim 10-15%. Obornik najlepiej stosować w formie kompostu, który dojrzewa około 1 roku  w warunkach dwu-, trzykrotnego przerobienia. Okres ten można radykalnie skrócić (nawet do kilku tygodni) poprzez napowietrzanie pryzmy obornikowej specjalnym aeratorem lub za pomocą rozrzutnika. Celem takiego napowietrzenia jest stworzenie warunków bakteriom tlenowym do mineralizacji masy obornika oraz lepszego wymieszania i ujednolicenia całej partii nawozu. W warunkach tlenowych nie zachodzą procesy gnilne, zmniejsza się w sposób znaczący masa nawozu, co jest istotne z punktu widzenia kosztów transportu. Kompost obornikowy pachnie  a więc nie jest uciążliwym odpadem o nieprzyjemnym odorze. Można przy okazji napowietrzania wzbogacić go różnymi dodatkami np. ziemią, nawozami zielonymi, odpadami z młocki, łętami ziemniaczanymi. W systemie produkcji ekologicznej jest to właściwy moment na dodanie mączek skalnych.

Płynne nawozy naturalne wykazują na użytkach zielonych działanie pośrednie między nawozami mineralnymi i obornikiem czy kompostami z odpadów gospodarskich. Dobrze przechowywana gnojówka, tj. o zawartości 3% suchej masy, zawiera ponad dwukrotnie więcej potasu niż gnojowica i tylko śladowe ilości fosforu. Niedobór ten należy uzupełnić w formie mineralnej dawką 40-60 kg/ha P₂O₅. W 10 m³ gnojówki bydlęcej do gleby wprowadza się 40 kg azotu, 90 kg potasu i 2,3 kg fosforu – co odpowiada ok. 100 kg saletry amonowej, 140 kg 60% soli potasowej i 5 kg superfosfatu potrójnego. Aby wprowadzić do gleby te same ilości w gnojówce świńskiej trzeba zastosować trzykrotnie wyższą dawkę nawozu. Gnojowica to płynny nawóz gospodarski uzyskiwany podczas utrzymywania zwierząt na rusztach. Jest to mieszanina kału, moczu, wody. W dawce 10 m³ gnojowicy bydlęcej wnosimy około 40 kg azotu, 20 kg fosforu oraz 40 kg potasu. Równoważy to około 110 kg saletry amonowej, 40 kg superfosfatu potrójnego oraz 70 kg soli potasowej 60%.

Przy stosowaniu gnojowicy obowiązują  następujące zasady:

• Równomierne rozprowadzenie na powierzchni łąki
• Zastosowanie cienkiej warstwy pokrywającej ruń
• Niestosowanie na glebach podmokłych lub nadmiernie uwilgotnionych
• Stosowanie najpóźniej do 10 dni po zbiorze pokosu z łąki
• Niestosowanie na pastwiskach ze względów sanitarnych.

Według „Ustawy o nawozach i nawożeniu” dawki nawozów gospodarskich powinny wynikać z zawartego w nich azotu. Roczna ich dawka nie powinna przekraczać ilości zawierającej 170 kg azotu całkowitego na 1 ha użytków rolnych. Jednorazowe dawki nawozów naturalnych należy ustalić według zawartości w nich tzw. azotu działającego, czyli o takim samym działaniu nawozowym jak azot z nawozów mineralnych.

AZOT DZIAŁAJĄCY = AZOT CAŁKOWITY X RÓWNOWAŻNIK NAWOZOWY

Równoważnik nawozowy jest to wartość plonotwórcza danego składnika zawartego w nawozach naturalnych w porównaniu do nawozów sztucznych.

Równoważniki nawozowe dla azotu w nawozach naturalnych

* Na użytki zielone zalecany jest w okresie wiosennym obornik dobrze rozłożony, najlepiej w formie kompostu.

W gospodarstwach konwencjonalnych wszystkie użytki zielone, także na glebach organicznych, można nawozić obornikiem lub kompostem w dawkach 20-30 t/ha raz na 3-4 lata, gnojówką 10-15 m³ rocznie po rozcieńczeniu wodą w stosunku 1:3 lub gnojowicą (najlepiej bydlęcą) w dawkach 30-50 m³ rocznie. Gnojowicę bydlęcą gęstą należy stosować po rozcieńczeniu wodą w stosunku 1:1.

W rolnictwie ekologicznym zaleca są następujące dawki na łąki:

• obornik -  5-10 t/ha w roku, lub raz na dwa lata, lub 10-20 t/ha w przepadku obornika kompostowanego
• gnojowica -  jednorazowo nie więcej niż 10 m³/ha, maksymalnie 30 m³/ha rocznie
• gnojówka -  jednorazowo nie więcej niż 5-7 m³ a rocznie, tj. w całym okresie wegetacyjnym, ok. 15 m³/ha  (po rozcieńczeniu wodą w stosunku 1:3).

Najlepszym terminem stosowania obornika na łąkach jest późna jesień – przełom października i listopada. Jeśli tylko pozwalają na to warunki wodne panujące na łące (nie jest zbyt mokro). Dopuszczalne jest też stosowanie obornika wczesną wiosną, jednak musi on być dobrze rozłożony, drobny, aby nie zacieniał rozwijających się roślin. Nawozy płynne należy stosować  tylko wiosną, na początku wegetacji oraz po I i II pokosie. Wszystkie rodzaje nawozów naturalnych powinny być równomiernie rozprowadzone na powierzchni użytku zielonego, aby uzyskać równomierny wzrost roślin. Nawożenie nawozami gospodarskimi najlepiej wykonywać w dni pochmurne (nawet podczas niewielkiego deszczu), uwzględniając także kierunek wiatru w stosunku do sąsiednich domów. Nawozy naturalne można stosować w gospodarstwie od 1 marca do 30 listopada. Nie stosuje się ich na gleby zamarznięte i pokryte śniegiem oraz na gleby zalane wodą, podtopione, w sąsiedztwie strefy ochronnej źródeł i ujęć wody,  brzegu wód powierzchniowych, kąpielisk oraz obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego. Nawozów płynnych dodatkowo nie stosujemy na łąki o wysokim poziomie wód gruntowych, na obrzeżach rowów melioracyjnych oraz stokach o nachyleniu większym niż 10%.

Jolanta Klupś

WODR Poznań

Sprawnie działający układ odpornościowy zabezpiecza przed wtargnięciem i rozprzestrzenianiem się w organizmie bakterii, wirusów i chorobotwórczych grzybów. Wahania temperatury, wilgotności i ciśnienia powodują pogorszenie kondycji fizycznej i psychicznej. Istnieje wiele czynników wywierających ujemny wpływ na system odpornościowy organizmu, w tym: nadużywanie alkoholu, kofeiny, teiny; przyjmowanie pożywienia zanieczyszczonego metalami ciężkimi, takimi jak kadm, ołów, rtęć; dym tytoniowy oraz inne substancje skażające powietrze, którym oddychamy.

O szkodliwości dla zdrowia substancji lub trucizn wdychanych przez człowieka rozstrzyga fakt, że obniżają one skuteczność działania składników mineralnych i witamin. Znana jest rola systemu immunologicznego w zapobieganiu rakowi. Sądzi się, że specjalny rodzaj białych ciałek krwi, stanowiących element systemu odpornościowego i określanych jako „komórki bójcze", zdolny jest - na podstawie charakterystycznych zmian zachodzących w ich błonie komórkowej - do identyfikacji komórek nowotworowych. Inny rodzaj białych ciałek „komórki pomocy" wspiera „komórki bójcze" podczas procesów podziału. Jeżeli „komórek bójczych" jest dostatecznie dużo, opanowują one komórki nowotworowe i niszczą je.

Aby podnieść naturalną odporność organizmu, dzienna racja pokarmowa powinna zawierać duże ilości witamin i składników mineralnych, w tym przeciwutleniaczy, oraz naturalnych substancji ochronnych występujących w roślinach - bioflawonidów. Przeciwutleniacze - tzw. antyoksydanty - pomagają neutralizować nadmiar wolnych rodników wytwarzanych w ramach naturalnego mechanizmu obronnego organizmu. Najważniejsze z nich to beta-karoten, witaminy E i C oraz selen. Warzywa, takie jak: dynia, cukinia, brukselka, cykoria, szpinak, czerwona papryka oraz szpinak, bataty i marchew są dobrymi źródłami beta-karotenu. Beta-karoten w organizmie przekształcany jest w powszechnie znaną witaminę A, która nie tylko usuwa wolne rodniki, ale także jest potrzebna do prawidłowego funkcjonowania skóry i narządu wzorku. Produkty takie jak ser, jaja i wątroba, które dostarczają prowitaminę A, powinno się jeść codziennie. Ryby, drób, chude mięso, produkty mleczne o małej zawartości tłuszczu, produkty zbożowe i warzywa strączkowe (groch, soczewica i fasola) są dobrymi źródłami składników mineralnych (cynku, żelaza, magnezu, selenu) i błonnika.

Witamina B12 dostarczana jest do organizmu w produktach pochodzenia zwierzęcego - w mięsie, jajach, rybach i wzbogaconych przetworach zbożowych. Niedobory witaminy B12 zwiększają zagrożenie zachorowania na choroby np. gruźlicę, wywołują zmęczenie czy zwyrodnienie układu nerwowego.

Niezwykle istotna z punktu widzenia efektywności systemu immunologicznego jest witamina D (z tłustych ryb) i witamina E (z oliwy z oliwek, orzechów, awokado, pełnoziarnistych produktów zbożowych). Podobnie niezbędne dla organizmu są kwasy tłuszczowe występujące w olejach roślinnych oraz olejach rybnych.

Większość owoców (wśród dostępnych przez cały rok na pierwszym miejscu wymieniane są cytrusy, np. pomarańcze, grejpfruty, cytryny i kiwi) i warzyw (np. papryka, szpinak, brukselka, kalafior i brokuły) dostarcza witaminę C. Umiarkowanie duże ilości tej witaminy, czyli do 200 mg dziennie, przyczyniają się do zwiększenia poziomu immunoglobulin - białek krwi działających jako przeciwciała, których funkcją jest zwalczanie choroby. Witamina C ułatwia  też gojenie się ran i wzmacnia ściany naczyń krwionośnych, ponadto zwiększa przyswajanie żelaza. Niedobory żelaza mogą powodować  zmęczenie, anemię i brak odporności na infekcje. Podroby szczególnie wątroba i nerki, to najlepsze źródło żelaza. Występuje ono również w różnych rodzajach mięs, sardynkach, żółtkach oraz ciemnozielonych warzywach liściastych.

Jednym z najczęściej spotykanych niedoborów składników odżywczych, wywierających wpływ na układ immunologiczny jest niedobór cynku. Cynk występuje we wszystkich tkankach ciała i jest nieodzownym składnikiem bardzo wielu enzymów. Potrzebujemy go do prawidłowego działania systemu odpornościowego. Nawet umiarkowany niedobór cynku grozi infekcjami. Najlepszym jego źródłem są skorupiaki, szczególnie ostrygi. Cynk występuje w ziarnach zbóż, ale najwięcej tego pierwiastka pobiera organizm z białkowych produktów zwierzęcych (czerwone mięso, drób, jaja i produkty mleczne). Związane jest to przede wszystkim z tym, że składniki mineralne w zbożach występują przeważanie w zewnętrznych warstwach ziarna, eliminowanych w procesie przemiału, a częściowo również z tym, że w błonniku zbóż obecne są fityniany znane ze swej zdolności hamowania absorpcji niektórych składników mineralnych łącznie z cynkiem i żelazem.

Profilaktyczne działanie cebuli, czosnku i miodu

Nie zapominajmy, że wiele warzyw pełni rolę terapeutyczną dzięki zawartości związków o charakterze bakteriobójczym i grzybobójczym. Na uwagę zasługują zwłaszcza cebula i czosnek. Uważa się że dzięki związkom siarki nadającym cebuli i czosnkowi ostry smak i zapach sok z tych roślin zapobiega infekcjom. Dodatkowo mają one działanie odtruwające, obniżają ciśnienie krwi, zapobiegają miażdżycy. Właściwości antybakteryjne ma również miód. Godny polecenia jest miód: lipowy, gryczany i rzepakowy ale najlepszy jest miód spadziowy. Należy pamiętać, że wysoka temperatura niszczy dobroczynne związki zawarte w miodzie, dlatego miód należy pić rozpuszczony w letniej wodzie.

Aby uchronić się przed infekcjami w okresie jesienno-zimowym, warto myśleć o tym przez cały rok, im bardziej organizm jest zahartowany, tym mniejsze prawdopodobieństwo zachorowania. Warto jednak wiedzieć, że właściwa dieta może znacznie wzmocnić układ odpornościowy, a tym samym ustrzec przed chorobami.