I. Wstęp

Dlaczego należy koniecznie chronić pszczoły? Odpowiedź jest prosta: ze względu na ogromne znaczenie pszczół w środowisku przyrodniczym oraz ze względu na istniejące zagrożenia w pszczelarstwie w postaci spadku populacji, zatruć pszczół, a także występujących warunków ekonomicznych.

Szacuje się, że w Polsce występuje ponad 450 gatunków i podgatunków pszczół, z czego:

• 221 gatunków obejmuje czerwona lista,
• 12 gatunków zaliczono do wymarłych,
• 3 gatunki uznano za wymierające,
• 38 gatunków uznano za narażone,
• 54 gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia,
• 114 gatunki jako rzadko występujące.

Do owadów zapylających kwiaty należą:

• przylżeńce – drobne owady żywiące się szczątkami roślin; odgrywają pewną rolę w zapylaniu wrzosu;
• chrząszcze – są słabymi przenosicielami pyłku, ponieważ mają chitynowe pancerze, których pyłek słabo się trzyma; nagryzają kwiaty i przynoszą roślinom więcej szkody niż pożytku;
• motyle – żywią się tylko nektarem, chętnie odwiedzają rośliny głównie z rodziny goździkowatych, liliowatych, złożonych i powojowatych, natomiast ich znaczenie jako zapylaczy roślin uprawnych jest ograniczone;
• błonkówki (osy, trzmiele, dziko żyjące pszczoły samotnice, pszczoła miodna) – stanowią najliczniejszą grupę owadów zapylających.

Owadów tych obecnie jest coraz mniej, głównie z powodu zanieczyszczenia środowiska. Trzeba więc pracować nad sposobami ochrony tak ważnych owadów w środowisku naturalnym, ponieważ rośliny potrzebne są owadom, a owady roślinom.

II. Znaczenie pszczół

• Pszczoły są głównymi zapylaczami roślin entomofilnych, a dzięki ich zapylaniu plony roślin wzrastają średnio od 30-50%;
• 78% roślin na świecie stanowią rośliny entomofilne;
• 22% to rośliny wiatropylne ;
• dla 48% roślin pszczoły są najważniejszymi zapylaczami;
• dochody z tytułu zapylania są co najmniej 10-krotnie wyższe, niż z tytułu pozyskiwanych produktów pszczelich (miód, wosk, pyłek kwiatowy, mleczko, propolis).

Miód pszczeli

Pszczoły zbierając nektar z poszczególnych gatunków kwitnących roślin, np. z rzepaku, akacji, lipy czy gryki, dostarczają nam miód nektarowy, zwany też odmianowym (miód rzepakowy, akacjowy, lipowy). Natomiast miód spadziowy jest pochodną rosy miodowej, która jest wydzieliną mszyc, czerwców i miodówek, występujących u nas na takich gatunkach drzew jak: jodła, świerk, modrzew, klon, lipa.

Miód jest produktem, który zawiera wszystkie składniki niezbędne do prawidłowego przebiegu przemiany materii w organizmie człowieka, a mianowicie: węglowodany, kwasy organiczne, enzymy, aminokwasy, biopierwiastki i witaminy. Związki te działając pojedynczo lub kompleksowo decydują o wielokierunkowym działaniu miodu: antybiotycznym, przeciwzapalnym, regenerującym, rozkurczowym i przeciwbólowym.

Pyłek kwiatowy

Pszczoły zbierając pyłek formują z niego kulkę – obnóże, które magazynują w komórkach plastra pszczelego. Jest on podstawowym źródłem białka i witamin w rodzinie pszczelej. Skład chemiczny pyłku jest różnorodny i bogaty w składniki odżywcze. Dotychczas w ziarnach pyłku stwierdzono ponad 200 substancji. Na podstawie udokumentowanych badań stwierdzono, że pyłek ma silne działanie pobudzające metabolizm oraz działanie przeciwbakteryjne, regenerujące i cytostatyczne. Na półkach sklepowych można znaleźć wiele preparatów z pyłkiem kwiatowym. Produkowane są gotowe preparaty farmaceutyczne i w różnych formach, uwzględniających najlepszą trwałość i najwygodniejszy sposób stosowania.

Propolis zwany kitem pszczelim

Jest balsamiczno-żywiczną substancją zbieraną przez pszczoły z pączków roślin. Dotychczas stwierdzono w nim ok. 300 różnych związków chemicznych. Propolis, w przeciwieństwie do miodu i pyłku, nie posiada wartości odżywczej, natomiast posiada bardzo silne i różnokierunkowe działanie biotyczne.

Mleczko pszczele

Jest produkowane przez gruczoły gardzielowe młodych pszczół robotnic. Przeznaczone jest ono do karmienia larw pszczół i trutni. W skład chemiczny mleczka wchodzi ponad 120 związków chemicznych – mikro i makroelementy, aminokwasy, witaminy , enzymy i inne substancje biologicznie czynne. Do znanych właściwości tego produktu należy między innymi dostarczanie organizmowi związków brakujących do normalnego funkcjonowania.

Wosk

Pszczoły wytwarzają wosk przy pomocy gruczołów woskowych, a pszczoły które „wypacają” wosk nazywamy woszczarkami. Wosk ma szerokie zastosowanie, ponieważ oprócz zastosowania w pszczelarstwie wykorzystywany jest w przemyśle farmaceutycznym i chemicznym.

III. Zagrożenia

Spadek populacji

Badania strat rodzin pszczelich za pomocą ankiety zostały zebrane z 22 krajów UE, w tym z Polski, i poddawane są wspólnej analizie. Dotychczas sformułowane wnioski są następujące:

• ogólne straty pszczół w kraju w okresie zimowli wynoszą ok. 16%, co określono na średni poziom strat (Norwegia – do 31%); w województwie wielkopolskim straty wyniosły – 17%;
• właściciele pasiek do 50 pni utracili procentowo więcej rodzin, niż właściciele pasiek większych; wyraźnie widać, że sami pszczelarze odgrywają kluczową rolę w zachowaniu zdrowia pszczół, czyli w prowadzeniu pasieki niezbędna jest wiedza z zakresu biologii pszczół, technologii produkcji, biologii i leczenia chorób, jak również właściwy sprzęt;
• analiza sytuacji w województwach o najwyższych stratach wykazała, że pasieki korzystające z pożytku rzepakowego utraciły więcej rodzin niż pasieki, których pszczoły nie oblatywały tego pożytku; czy wiąże się to ze stosowaniem środków ochrony roślin na tych uprawach – jest takie prawdopodobieństwo;
• nie ma jednej przyczyny wymierania pszczół; Departament Rolnictwa USA (USDA) wraz z Agencją Ochrony Środowiska (EPA) opublikował kompleksowe sprawozdanie naukowe na temat zdrowia pszczół; raport ten stwierdza, że nie istnieje jedna, wyłączna przyczyna wymierania rodzin pszczelich, lecz wiele czynników – należą do nich: pasożyty i choroby bakteryjne, problemy genetyczne wśród pszczół, złe odżywianie i niewłaściwe stosowanie pestycydów;
• pasożyty i choroby stanowią zagrożenie dla pszczół miodnych – pasożytnicze roztocze Varroa jest uważane za główny czynnik strat w koloniach pszczelich; jest ono odporne na środki lecznicze; ponadto zostały rozpoznane nowe gatunki wirusów i niektóre z nich przyczyniają się do masowego wymierania kolonii pszczelich;
• niewystarczająca różnorodność pożywienia rodzin pszczelich – pszczoły potrzebują dobrej pożywki oraz różnorodnych roślin w celu zapewnienia zdrowia kolonii; dieta uboga w składniki odżywcze może sprawić, że rodziny pszczele będą bardziej podatne na choroby bakteryjne i działania pasożytów.

Intensyfikacja rolnictwa powoduje znikanie i fragmentację cennych naturalnych i półnaturalnych siedlisk zapylaczy, takich jak systemy agroleśne, łąki, nieużytki, tereny pokryte krzakami, lasy i żywopłoty. Aplikowanie na dużą skalę środków chwastobójczych drastycznie obniża różnorodność i liczebność roślin nieuprawnych. W ten sposób ograniczana jest bieżąca dostępność pokarmu dla pszczół.

Ekonomiczne warunki

Dowody wskazują również, że spadek w utrzymywanych w Europie rodzinach pszczelich może być po prostu związany z tendencją spadkową w pszczelarstwie. Ceny materiałów niezbędnych do założenia hodowli oraz koszty leczenia chorób są wysokie, tak więc wydatki na hobby często mogą przekraczać dochody czerpane z hodowli.

Zatrucia pszczół

Zatrucia pszczół środkami ochrony roślin stanowią nie od dziś poważny problem. Stosowanie tych środków w rolnictwie jest sprawą oczywistą i konieczną ze względu na utrzymywanie zdrowotności upraw rolniczych i ogrodniczych, co jest związane z wielkością uzyskiwanych plonów. Ale należy pamiętać także o tym, że podstawą odpowiedniego plonowania (także zwiększonego) jest właściwe zapylanie roślin przez owady, wśród których na pierwszym miejscu znajduje się pszczoła miodna (Apis mellifera).

Stwierdzono, iż:

• co roku ok. 1% pasiek (brak dokładnych danych) ulega zatruciu, z czego połowa na rzepaku, a druga na innych uprawach (np. sady, plantacje malin),
• znaczna część pasiek ulega częściowemu podtruciu,
• pasieki większe częściej ulegają zatruciom,
• zdaniem pszczelarzy praktyków zatrucia pszczół spowodowane środkami ochrony roślin są po chorobach na drugim miejscu wśród istotnych czynników zagrażających rozwojowi pszczelarstwa w Polsce,
• osłabienie rodziny spowodowane podtruciem sprzyja wszelkim infekcjom bakteryjnym, grzybiczym, wirusowym; rodzina taka gorzej zwalcza choroby, słabo broni się przed rabunkami i tak naprawdę bez pomocy pszczelarza przeważnie narażona jest na zagładę.

Zasady stosowania środków ochrony roślin

Każdego rolnika stosującego środki ochrony roślin obowiązuje znajomość obowiązującego aktu prawnego w tym zakresie, którym jest Ustawa o ochronie roślin z dnia 18 grudnia 2003 roku – Dz.U. 2004, nr 11 poz. 94 (wraz z licznymi aktami wykonawczymi wydawanymi w formie rozporządzeń), w której określone są zasady stosowania środków ochrony roślin. Zgodnie z postanowieniem ustawy:

• zabiegi mogą wykonywać osoby przeszkolone i posiadające aktualne zaświadczenie,
• sprzęt musi być sprawny technicznie, potwierdzony badaniami i atestem,
• prędkość wiatru nie może przekraczać 5 m/s, co zapobiega znoszeniu cieczy na inne uprawy,
• zachowanie minimalnej odległości 20 m od zabudowań, jak również od pasieki.

Ponadto, zgodnie z zasadami dobrej praktyki rolniczej, bezwzględnie należy pamiętać o tym, by środki nawet o niskim ryzyku dla pszczół stosować tylko i wyłącznie w godzinach wieczornych i po ustaniu ich lotów, gdyż:

• opryskiwanie pszczół cieczą powoduje zmoczenie skrzydełek, co uniemożliwia powrót im do ula,
• pszczoły potraktowane cieczą przejmują zapach środka i po powrocie do ula są traktowane jako obce, a pszczoły strażniczki nie wpuszczają ich do ula, po czym żądlą je,
• susza i wysokie temperatury otoczenia w czasie wykonywania zabiegów są dodatkowym zagrożeniem dla pszczół, które szukając wody spijają z roślin skażone środkiem krople cieczy roboczej, co może prowadzić do ich zatrucia.

Prawidłowo zastosowane insektycydy nie powinny powodować zatruć pszczół, jednak do podtruć lub zatruć pszczół w Polsce dochodzi bardzo często. Powodem takiej sytuacji jest przede wszystkim brak świadomości o skutkach nieprawidłowego stosowania środków ochrony roślin, a w konsekwencji lekceważeniem przepisów przez osoby przeprowadzające zabiegi chemiczne. Należy podkreślić, że użytkowanie wszelkich środków ochrony roślin wymaga zatem ogromnej wiedzy i odpowiedzialności osób wykonujących zabiegi chemiczne, przestrzegania przepisów regulujących ich przeprowadzanie oraz współpracy z właścicielami pasiek i troski o nie.

Warto pamiętać o tym, że rolnik, który przyczynił się do powstania podtrucia lub zatrucia pszczół, zobowiązany jest do naprawienia powstałej szkody. Szkoda w kodeksie cywilnym jest to „uszczerbek majątkowy wskutek pewnego zdarzenia”. Szkoda powstała wskutek zatrucia pszczół to strata rzeczywista i utracone oczekiwane korzyści, które mógłby pszczelarz osiągnąć. Poszkodowany pszczelarz ma prawo do roszczeń o odszkodowanie, jednak w każdym przypadku pszczelarz zobowiązany jest zebrać i przedstawić dowody poniesionych strat.

W ochronie pszczół należy zwrócić uwagę na następujące zagadnienia:

1. Zabieg ochrony roślin wykonany na roślinach nie kwitnących, uważany jest za nieszkodliwy dla pszczół. Fakt ten nie zawsze jest uzasadniony, albowiem taki zabieg stwarza możliwość przeniknięcia substancji toksycznych do nektaru lub pyłku po rozwinięciu się pąków kwiatowych. Toksyczne oddziaływanie substancji czynnej pestycydu może ujawnić się dopiero po pobraniu przez pszczoły nektaru lub pyłku zawierającego takie związki chemiczne.
    
2. W okresie wiosennym dynamiczny rozwój pszczół wymaga większego zapotrzebowania na wodę. Bardzo często można obserwować zbieranie przez pszczoły cieczy użytej do chemicznej ochrony roślin na oblatywanej uprawie. Wtedy nawet mało toksyczne pestycydy przyniesione do ula wraz z pobraną cieczą użytkową lub po przeniknięciu do nektaru i pyłku mogą być bardzo niebezpiecznym czynnikiem toksycznym w postaci bezpośredniej i pośredniej szkodliwości.
    
3. U pszczół odżywiających się pokarmem pochodzącym z roślin intensywnie opryskiwanych pestycydami powstają objawy dysfunkcji biologicznych organizmu, czyli:
   • zmniejszenie się aktywności pszczół,
   • zmniejszenie zdolności wychowu potomstwa,
   • zmniejszenie aktywności rozrodczych matek,
   • zmniejszenie się aktywności obronnej i zdolności odpornościowych pszczół.
4. Bardzo istotne są okresy prewencji. Okres prewencji to czas, jaki musi upłynąć od zastosowania środka do chwili kiedy zetknięcie się pszczół z roślinami poddanymi zabiegowi będzie dla nich bezpieczne, to znaczy nie będzie istniało zagrożenie ich zatrucia. W tym czasie powinno nastąpić rozłożenie substancji aktywnej preparatu na związki obojętne dla organizmu pszczół. Okres prewencji jest tym dłuższy, im wyższa jest toksyczność danego preparatu, i może trwać od kilkunastu dni do 1 godziny.
    
5. Naczelną zasadą przed użyciem jakiegokolwiek środka ochrony roślin jest dokładne zapoznanie się z etykietą – instrukcją jego stosowania, co pozwoli na skuteczne i bezpieczne dla środowiska wykonanie zabiegu chemicznego.
    
6. Pszczoły są jedynymi owadami zapylającymi, które można chronić przed zatruciami środkami ochrony roślin, a ryzyko ich zatruć można zminimalizować między innymi poprzez:
   • niestosowanie środków toksycznych dla pszczół w okresie kwitnienia roślin,
   • unikanie opryskiwania plantacji, na których występują kwitnące chwasty,
   • dobieranie preparatów mało toksycznych dla pszczół,
   • przestrzeganie okresów prewencji,
   • przeciwdziałanie znoszeniu cieczy roboczej podczas zabiegu,
   • wykonywanie zabiegów wieczorem po zakończonych lotach owadów.
7. Stwierdzono, że nawet minimalne dawki środków mogą:
   • zaburzać zapamiętywanie, uczenie się i taniec pszczół,
   • wpływać na brak orientacji,
   • zaburzają oddychanie, co wpływa na zdolność lotu,
   • utrudniać utrzymanie temperatury w gnieździe, co z kolei wpływa na porażenie chorobami,
   • obniżać układ odpornościowy (nawet 4-krotnie) = podatność na choroby,
   • w przypadku skażenia zapasów zimowych nawet niewielkimi ilościami możemy mieć do czynienia z chronicznym podtruciem pszczół,
   • udowodniono, że niższe dawki i przy długotrwałym kontakcie pszczół z substancją są znaczniej szkodliwe, niż w przypadku ostrego zatrucia.

Źródło:

1. Literatura pszczelarska – „Pszczelarstwo”, „Pasieka”, „Zdrowie i apiterapia”,
2. Strony internetowe o tematyce pszczelarskiej.