Regularne obserwacje krów pozwalają na uzyskiwanie cennych informacji, można się o nich dużo dowiedzieć. Kondycja, wygląd zewnętrzny, zachowanie i prawidłowo interpretowane sygnały wysyłane przez zwierzęta pozwalają szybko wyłapać i rozwiązać problemy. Służy to lepszej zdrowotności zwierząt, a tym samym zwiększonej wydajności i opłacalności produkcji. Intensywne systemy chowu i utrzymania charakteryzują się wysokim stopniem mechanizacji, dużym zagęszczeniem oraz niskim nakładem pracy. Dlatego też stale płynąca informacja od krów powinna być wykorzystywana do poprawy ich zdrowia i dobrostanu. Umiejętności obserwacji i oceny zachowań krów mlecznych odbywały się w 2000 roku w Holandii na pierwszych warsztatach dla rolników i doradców, a w 2007 roku utworzono zespół do spraw szkoleń w zakresie „Sygnały krów”, co świadczy o randze tego zagadnienia.

Pierwotnie bydło w stanie dzikim zamieszkiwało lasy, przemierzając duże odległości w poszukiwaniu paszy, wody i miejsc odpoczynku. Poszukiwanie paszy, zachowanie społeczne, pielęgnacyjne itp. odbywają się w ciągu dnia, nocą natomiast bydło przede wszystkim odpoczywa. Zwierzęta te są gatunkiem stadnym, gdzie występuje silna struktura hierarchiczna. Najbardziej zbliżonym dla bydła środowiskiem naturalnym jest pastwisko. Stwarza ono możliwość zaspokojenia potrzeby ruchu i ekspresji wrodzonych form zachowania. Obserwując zwierzęta wolno pasące się, poznajemy ich potrzeby behawioralne. Krowom powinno się zapewnić dużo dobrej jakości paszy i wody, świeże powietrze, odpowiednie legowisko, wygodne stanie i chodzenie. To właśnie daje krowie po przeniesieniu do obory dobre samopoczucie i będzie tym lepsze, im bliższe naturalnemu zachowaniu, które stanowi podstawę do uzyskiwania dobrych wskaźników produkcji.

Prawodawstwo europejskie jest oparte na pięciu prawach zwierzęcia:

1. Prawo do bycia napojonym, nakarmionym bez oznak niedożywienia.
2. Prawo bycia wolnym od dyskomfortu.
3. Prawo do bycia wolnym od bólu, zranień i chorób.
4. Prawo do uzewnętrzniania swojego normalnego zachowania.
5. Prawo do bycia wolnym od lęku i chronicznego stresu.

Prowadzenie obserwacji zwierząt należy rozpocząć od największej grupy, następnie mniejszej stanowiącej część tej większej, a w końcu na pojedyncze sztuki.

Do oceny stada zalicza się:

• rozmieszczenie w pomieszczeniu,
• korzystanie z korytarzy przepędowych i boksów legowiskowych,
• przemieszczanie się,
• zatory,
• konflikty,
• jednorodność.

Przy ocenie zwierzęcia punktuje się:

• bystrość i czujność,
• połysk i gładkość sierści,
• czystość,
• wypełnienie żwacza,
• uszkodzenia skóry,
• opuchlizny,
• ból,
• zachowanie,
• postawę i poruszanie się,
• kondycję,
• przeżuwanie,
• szyję,
• oddychanie,
• kał,
• zmiany,
• inne dodatkowe informacje.

Po wejściu do obory ważne jest pierwsze wrażenie. Jaki jest zapach, ile krów leży, ile stoi, ile przeżuwa, ile pobiera paszę. Blisko 80% krów w stadzie powinno leżeć, ponad 80% krów leżących powinno przeżuwać, ponad 80% stojących powinno pobierać paszę, a mniej niż 20% stojących powinno przeżuwać.

Przyjmuje się orientacyjny czas ruchu i odpoczynku przy całodobowym pobycie w oborze wolnostanowiskowej, który pozwala nam wychwycić odstępstwa od normy:

• chodzenie ogółem – ok. 2 godz. (zachowanie społeczne),
• stanie ogółem – ok. 8 godz. (na korytarzu, w dojarni, przy stole paszowym),
• leżenie ogółem – 14 godz. (przy zachowaniu dobrostanu).

Jeżeli dużo krów stoi na legowisku, powinniśmy zwrócić na to uwagę i zadać sobie pytanie, dlaczego się nie kładą. Analizujmy przyczyny, których może być wiele, np.: nieodpowiednia podłoga, mało ściółki, niewłaściwe rozmiary boksu oraz przegrody. Sprawdźmy również w przysiadzie, czy skład powietrza przy podłożu obory nie jest szkodliwy dla zdrowia zwierząt. Dobrym znakiem jest, gdy krowy w ciągu minuty od podejścia do boksu legowiskowego przyjmują postawę leżącą.

Załzawione oczy, opuchnięte powieki oraz wyciek z nosa mogą być przyczyną niezbilansowanego żywienia, braku odpowiedniej struktury paszy, szkodliwych dla zdrowia gazów w oborze. Zaobserwowany zgarbiony grzbiet sygnalizuje ból, którego przyczyną może być niedawny poród, zapalenie narządów rodnych lub problemy ze stawami i racicami. Jeśli ogon i tylne kończyny krowy lub legowisko są zanieczyszczone odchodami, to dowód na to, że przy wstawaniu coś ją boli (kwasica żwacza) lub mamy źle wypoziomowane stanowisko. ,,Grzbiet dinozaura”, czyli guzy wzdłuż kręgosłupa spowodowane są zbyt wąskim legowiskiem. Błyszczące części metalowe powstają w oborze przez regularne ocieranie się ze względu na brak miejsca. Obserwować, to znaczy mieć na to czas, bez powierzchownego i rutynowego podejścia do odbioru sygnałów wysyłanych przez zwierzęta. Uwagę należy kierować również na miejsca zwiększonego ryzyka. Przykładowo: korytarze spacerowe, ich stan nawietrzni, przegrody paszowe, legowiska. Ważne są przy tym momenty zwiększonego ryzyka: zasuszania, nowe zwierzęta w grupie, ruja, ocielenia, zmiana pasz, przepędzanie stada, zmiana pogody, stres cieplny. Działania wyprzedzające pozwalają złagodzić lub zapobiec problemom bez większych konsekwencji, np. dwa razy dziennie przeprowadzać kontrole wszystkich grup młodzieży i krów zasuszonych.

Zachowanie i interpretacja zachowań krów

Przykładowa interpretacja:

Co widzę ? Jałówki cielne mają uszkodzone stawy skokowe.

Dlaczego tak jest? Kaleczą się leżąc na twardym podłożu. Boksy legowiskowe są za małe.

Co to oznacza? Zwierzęta odczuwają ból w czasie chodzenia, są podatne na stany zapalne. Niechętnie się kładą.

Jeżeli krowa leży dłużej niż inne i niechętnie wstaje, należy podejrzewać bolesną chorobę kończyn. Zdrowe krowy zachowując normalną postawę ciała, chodzą zazwyczaj środkiem korytarza, nosząc głowę wysoko, nie unikają kontaktu z innymi zwierzętami, nie zachowują się agresywnie. Stojące krowy powinny równomiernie obciążać kończyny. Z punktu widzenia krów można również oceniać ich otoczenie: sprawdzić, czy każda z nich ma dostęp do świeżej wody, paszy oraz legowiska.

Ruch jest podstawowym elementem wszystkich zachowań. Chodząc, krowy pobierają paszę, poznają otoczenie i nawiązują kontakty z innymi krowami. Przy planowaniu obory wielkość i konstrukcja stanowiska powinna zapewniać zwierzętom swobodne dokonywanie zmian pozycji (kiedy się kładą, leżą czy wstają). Jeżeli stanowisko utrudnia kładzenie i wstawanie, a legowisko jest niewygodne, krowa może wybrać odpoczynek na korytarzu. Przy stałym dostępie do paszy i stałym oświetleniu w oborze występuje podobny jak na pastwisku rytm odżywiania się. W naturze krowy pasą się przez całą dobę, również w nocy. Dlatego ważne jest, aby krowy mleczne miały swobodny dostęp do paszy przez 24 godziny na dobę. Przed i po doju pobieranie paszy jest najbardziej wzmożone. Jeśli w momencie powrotu z doju krowa nie będzie zainteresowana obecnością i zapachem paszy, to stracimy na pobraniu duże ilości pokarmu, co odbije się na wydajności mlecznej zwierzęcia. Krowa zniechęcona pustym stołem paszowym, szybko się kładzie, co zagraża wniknięciu drobnoustrojów przez niezamknięte przewody strzykowe. Ciekawym zachowaniem krowy jest moment wjazdu maszyny rozdającej paszę – jej wygląd oraz wydawane charakterystyczne przez nią dźwięki. Zwierzę gwałtowne interesuje się paszą i podchodzi szybko do stołu paszowego. Warto więc wykorzystać te skojarzenia krów, poprzez przejazd pustego paszowozu lub podgarnianie paszy na stole paszowym. Ruch taki na ganku paszowym zachęca krowy do pobrania paszy. Większe jej pobranie sprzyja nie tylko wzrostowi produkcji mleka, ale także poprawie zdrowotności. Należy zatem dołożyć starań, aby pobudzić apetyt krów.

Czas zachowań pokarmowych w oborze wolnostanowiskowej to:

• pobieranie paszy 6 godz. (TMR),
• przeżuwanie 10 godz.,
• picie 30 min.

Komfortowe warunki utrzymania są niezbędne aby zwierzę mogło wykazywać normalne zachowanie płciowe. Wśród wielu różnych zewnętrznych objawów rui u krów, jedne są mniej, inne bardziej istotne. Za najbardziej wiarygodne uważa się:

• odruch tolerancji na pastwisku, wybiegu: sztuki latujące się tworzą oddzielne grupy obskakujące się, będące w szczytowej fazie rui zachowują się biernie, stają nieruchomo, kiedy wpinają się na nie inne osobniki,
• obecność śluzu rujowego: zwisa ze sromu w postaci sopla o długości około 20 cm, który powinien być czysty, przeźroczysty, ciągliwy bez ropy i krwi.

Do drugorzędowych objawów rui zalicza się m.in.:

• ogólne zachowanie się samicy: jest niespokojna, bardziej ruchliwa, szuka kontaktu z innymi osobnikami ze stada,
• obrzmienie warg sromowych: w okresie międzyrujowym są delikatnie pomarszczone.

Objawy są rui łatwe do zaobserwowania w oborach wolnostanowiskowych lub na wybiegach. Krowa w rui może swobodnie zbliżać się do innych osobników, obwąchiwać je i wspinać się na nie. Inne krowy mają również możliwość jej obskakiwania. Obskakiwanie się występuje najczęściej późnym wieczorem i wczesnym rankiem. Problem stanowią ciche ruje, które zwykle są krótkie z nocnymi objawami. Bardzo duże znaczenie ma organizacja obserwacji rui w stadzie czy grupie technologicznej krów Według amerykańskich badań dzienna, jednorazowa obserwacja przez 10 minut była związana z 22% skutecznością, podczas gdy dwukrotna obserwacja przez 20 minut tę skuteczność podwoiła. Zwiększenie częstotliwości do 4 razy w ciągu dnia z jednoczesnym wydłużeniem czasu obserwacji do 60 min podniosło skuteczność wykrywania rui do blisko 90%. Ważne jest też, by pora obserwacji była tak wybrana, aby unikać jednocześnie innych rodzajów aktywności angażujących uwagę zwierząt, jak np.: karmienie, przepędy, zabiegi pielęgnacyjne, zootechniczno-weterynaryjne itp. W związku z tym, że odruch tolerancji nie zawsze jest możliwy do zarejestrowania, duże znaczenie mają drugorzędowe objawy rui.

Krowy wykazują zachowanie pielęgnacyjne, które przejawia się potrzebą lizania. Działa ono uspokajająco po zaniepokojeniu stada i stanowi normalny element behawioru krów. Zwierzęta o podobnej randze społecznej w hierarchii stada liżą się wzajemnie częściej niż zwierzęta różniące się nią. Miejsce w hierarchii zależy od charakteru krowy, jej wieku, wielkości i wagi. Dominują przeważnie krowy starsze, pierwiastki, podporządkowane im są u dołu hierarchii.

Krowy chętnie korzystają z czochradeł i szczotek, często ocierają się o ściany, przegrody oraz wyposażenie obory. Liżą się i drapią same lub dopuszczają do pielęgnacji inne krowy. Zachowanie pielęgnacyjne może zanikać u sztuk chorych, których sierść traci normalny połysk. Objawy te powinny zainteresować hodowcę.

Zachowania eksploracyjne (poznawcze) są w dużym stopniu ograniczone, sprowadzają się do poznawania czegoś nowego w budynku, wprowadzonych dodatkowych krów, zmienionej obsady do obsługi.

Duże i starsze krowy zajmują zwykle wyższe miejsca w hierarchii stada. W oborze wolno stanowiskowej sztuki podporządkowane mają pewną możliwość unikania kontaktów z agresywnymi dominantami. Im bardziej krowy w grupie są do siebie podobne, tym mniej będzie problemów z ich społecznym zachowaniem się. Oddziaływania społeczne są przeważnie najintensywniejsze podczas zadawania paszy i bezpośrednio po doju. Mogą one stanowić również problem, kiedy korytarze są wąskie, a krowy mają trudności z mijaniem się. Wzajemne oddziaływania społeczne stanowią naturalny element zachowania się stada. Ważne jest jednak, aby obora zapewniała odpowiednie warunki, takie jak właściwa przestrzeń żywienia, poidła i wanny z wodą, oraz wygodne legowiska do odpoczynku. Przy dobrych warunkach oborowych wzajemne oddziaływania społeczne będą miały mniejszy wpływ na produkcję mleka.

Krowa to nie tylko „fabryka mleka”, ale żywe, czujące zwierzę, które odpłaci się zwiększoną produkcją za poszanowanie jego naturalnych zachowań.