Problemy płodności krów nie są obce żadnemu hodowcy, szczególnie w dobie intensywnej produkcji bydła mlecznego. Dotyczy to szczególnie rasy holsztyńsko-fryzyjskiej, której założenia genetyczne warunkują wysoką wydajność. To pociąga za sobą również wysokie wymagania co do warunków utrzymania tej rasy. Uzyskiwanie wydajności rzędu 10 czy 15 tys. kg mleka w ciągu roku przez krowy h-f powoduje wiele perturbacji. Wynikają one z błędów żywieniowych, złych warunków utrzymania, niewłaściwej opieki i obserwacji zmian, jakie zachodzą w organizmie zwierząt i manifestowane na zewnątrz odpowiednim ich zachowaniem.

Warto wiedzieć, że regulacja cyklu rujowego odbywa się na trzech płaszczyznach układu endokrynologicznego na zasadzie sprzężeń zwrotnych . Podwzgórze, przysadka oraz gonady (jajniki i macica) ściśle ze sobą współpracują tworząc tzw. oś hormonalną. Progesteron – hormon ciąży – to żeński hormon płciowy wytwarzany przez ciałko żółte i łożysko (w czasie ciąży). Jest najważniejszym hormonem wydzielanym przez jajniki, zwanym często hormonem utrzymania ciąży. Wydzielanie progesteronu wzrasta po owulacji, czyli pęknięciu dojrzałego pęcherzyka jajnikowego i uwolnieniu komórki jajowej. Po kilku dniach w jego miejscu pojawia się ciałko żółte. Komórki ciałka żółtego rozpoczynają produkcję progesteronu, którego wysokie stężenie hamuje wydzielanie hormonu luteinizującego (LH odpowiedzialnego za luteinizację ciałka żółtego, tj. za przekształcenie komórek ziarnistych w komórki luteinowe wytwarzające progesteron) oraz:

• przygotowuje błonę śluzową macicy na przyjęcie zapłodnionego jaja,
• hamuje skurcze macicy,
• wstrzymuje dojrzewanie pęcherzyków Graafa.

Progesteron umożliwia wszczepienie zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy i utrzymanie ciąży. Na początku produkowany przez ciałko żółte progesteron po 14-18 tygodniach ciąży zaczyna być wytwarzany także przez łożysko i jego wydzielanie jest na tyle duże, że ciałko nie jest niezbędne do dalszego rozwoju ciąży. Jeśli do zacielenia nie dojdzie, wydzielanie progesteronu zmniejsza się i pod wpływem prostaglandyny wydzielanej przez macicę następuje liza, czyli zanik ciałka żółtego. Skutkiem tego podwzgórze znajdujące się w centralnym układzie nerwowym wydziela gonadoliberynę (GnRH), która pobudza przedni płat przysadki mózgowej do wydzielania hormonu LH oraz folikulotropowego (FSH pobudza wzrost pęcherzyków jajnikowych) i cykl zaczyna się od początku.

Umiejętność zauważenia objawów rui oraz czasu jej trwania to podstawa powodzenia w rozrodzie bydła. U krów i jałówek nie będących w ciąży występuje 21-dniowy cykl rujowy. Długość cyklu rujowego może być różna, ale zwykle waha się w granicach od 17 do 24 dni. Jałowice mają przeważnie cykl rujowy nieco krótszy niż krowy. Cykl utrzymuje się do zacielenia. Po ocieleniu przez okres od 20 do 30 dni cykle rujowe nie występują. Okres ten może się wydłużać u wysokowydajnych krów, niezdolnych do pobierania dostatecznej ilości energii na pełne pokrycie produkcji mleka. Opóźniając (ruję) zewnętrzne objawy zdradzające gotowość organizmu do kopulacji, krowa chroni się przed zbyt wczesnym zajściem w ciążę. Okres okołorujowy trwa średnio 2,5 doby i dzieli się na trzy następujące po sobie fazy.

Faza przedrujowa, podczas której występuje:

• podniecenie, szukanie kontaktu z innymi krowami, a także obskakiwanie ich;
• porykiwanie, spadek apetytu i obniżenie wydajności mlecznej;
• zaczerwienienie ścian przedsionka pochwy i lekkie obrzmienie warg sromowych;
• wyciek niewielkiej ilości bardzo rzadkiego, wodnistego śluzu.

Faza rui właściwej, którą charakteryzuje:

• tolerancja na obskakiwanie przez inne krowy;
• obfity wyciek przejrzystego, bardzo ciągliwego śluzu rujowego, zwisającego jak sopel;
• silne obrzmienie warg sromowych, zaczerwienienie, wilgotność i połyskliwość ścian przedsionka pochwy;
• szukanie kontaktu z innymi krowami, lizanie ich.

Faza porujowa, podczas której można zaobserwować:

• brak tolerancji na obskakiwanie przez inne krowy oraz chęci wspinania się na nie;
• stopniowe zanikanie niepokoju i pobudzenia, powrót apetytu;
• zmniejszenie się obrzmienia warg sromowych;
• zanikający wyciek śluzu porujowego, który jest mętny, lepki, czasem z domieszką krwi.

Liczba godzin okresu przedrujowego wynosi 12-18 godzin. Najwyższa aktywność płciowa i czas do inseminacji jest pomiędzy 10 a 18 godziną u jałówek i 14 a 22 godziną u krów od chwili zaobserwowania pierwszych objawów rui. Moment owulacji przesuwa się z wiekiem samicy. W uproszczeniu można przyjąć następujący schemat:

• objawy rui rano – unasienianie późnym popołudniem lub wieczorem;
• objawy rui w czasie dnia – unasienianie następnego dnia późnym rankiem lub koło południa;
• objawy rui wieczorem – unasienianie następnego dnia po południu.

Do najskuteczniejszych metod wykrywania rui należą :

• obserwacja – odpowiednio prowadzona (czterokrotna w różnych porach) wykrywa 90% rui;
• zastosowanie kamaru – pojemnik z tuszem umieszczony u nasady ogona, umożliwia wykrywanie 90% rui;
• zakładanie pedometru – urządzenie określające ruchliwość samic; skuteczność wykrywania rui 80-90%.
• użycie heatwatchu – mały nadajnik radiowy umiejscowiony u nasady ogona sygnalizujący tolerancję na obskakiwanie przez inne krowy; szacowana skuteczność na 95%;
• wykorzystywanie psów – specjalnie przeszkolone po zapachu feromonów wyszukują krowy z 90% efektem.

Inne metody wykrywania rui, ale o mniejszej skuteczności to:

• pomiar oporności śluzu pochwowego,
• badania temperatury ciała i mleka,
• użycie tzw. „próbnika” (buhaj niezdolny do zapłodnienia obskakiwanych krów).

Rozród jest zjawiskiem o podstawowym znaczeniu dla utrzymania gatunku. W odniesieniu do zwierząt gospodarskich ma ponadto znaczenie ekonomiczne, a to wymaga, aby do reprodukcji kwalifikowano zwierzęta nie tylko płodne i plenne, ale również o genotypie gwarantującym osobniczą zdolność do przekazywania na potomstwo innych cech użytkowych, jak wysoka wydajność mleczna, mięsna i inne. O wiele łatwiej jest zarządzać stadem, gdy jest prowadzona kontrola użytkowości. Informacje zawarte w tabulogramach (wydajność, zawartość białka, tłuszczu i mocznika, zagrożenie ketozą) są pomocne w określeniu prawidłowości żywienia. Jeżeli pojawią się zaburzenia w rozrodzie, w pierwszej kolejności przyjrzeć się trzeba dawkom żywieniowym, określić lub wykluczyć zaburzenia metaboliczne, położyć nacisk na badania profilaktyczne, by w porę uchwycić nieprawidłowości i wykluczyć wcześniej dzięki diagnozie problemy zdrowotne. Dla prawidłowego przebieg rozrodu w stadzie do badań rektalnych kwalifikuje się samice:

• po ciężkim porodzie, zatrzymanie łożyska;
• z wypływami z dróg rodnych;
• krowy i jałówki inseminowane 30-50 dni wcześniej;
• bez objawów rui powyżej dwóch miesięcy od porodu;
• z nieregularnymi rujami;
• kryte trzy lub więcej razy i niecielne;
• jałówki przeznaczone do inseminacji.

W dobrze zarządzanym stadzie nie może zabraknąć rzetelnie i na bieżąco prowadzonej dokumentacji. Sporządzana nawet w najprostszej formie może być dużą pomocą w pracy hodowcy, gdyż pamięć ludzka bywa zawodna. Zapisów można dokonywać tradycyjnie na papierze lub w większych stadach za pomocą komputera. Zgromadzone dane, aby mogły posłużyć do analizy rozrodu stada, muszą zawierać co najmniej następujące informacje o każdej krowie i jałówce:

• datę wycielenia,
• datę zaobserwowania rui,
• datę krycia,
• datę zacielenia lub stwierdzenia cielności.

Czas od narodzin do pierwszego wycielenia to najbardziej kapitałochłonny okres w życiu zwierzęcia. Jałówki rasy h-f prowadzimy z założeniem, aby były dobrze przygotowane do ocielenia w wieku 23-24 miesięcy i osiągnęły masę ciała 550-580 kg po ocieleniu. Zbyt wczesne wycielenia jałówek powodują zwiększenie liczby trudnych porodów. Z kolei opóźnienie wieku pierwszego wycielenia to wydłużenie okresu ,,pustego ” żywienia oraz dłuższy okres spłacania się jałówki. Dzień wycielenia to początek kolejnego cyklu rozrodczego w życiu krowy. Od tego dnia rozpoczynamy obserwację, aby ustalić optymalny termin pokrycia krowy.

Krowa po  wycieleniu powinna być skutecznie zacielona w ciągu 80-90 dni, jednak nie wcześniej niż 6 tygodni po porodzie. Zapisanie daty krycia pozwala określić, kiedy należy wezwać lekarza weterynarii w celu przeprowadzenia kontroli cielności. Badanie takie powinno być wykonane u każdej krowy przed upływem dwóch miesięcy (50-60 dni) od pokrycia. Fakt, że krowa nie wykazuje objawów rui, nie oznacza wcale, że została zacielona. Dlatego wczesne rozpoznanie ciąży pozwala na identyfikację tych zwierząt, które były pokryte, nie powtarzały rui, a nie są cielne. Dzięki temu, jeśli krowa nie jest cielna, nie dopuścimy do niepotrzebnego wydłużenia okresu międzyciążowego. Wczesne badanie cielności pozwala szybko rozpocząć leczenie jałowiejących samic. Opóźnione leczenie często trwa dłużej i nierzadko kończy się wybrakowaniem zwierzęcia ze stada, co jest dużą stratą dla hodowcy.

Dzięki informacji o dacie zacielenia będziemy wiedzieli, kiedy powinniśmy krowę zasuszyć. Powinno to nastąpić 45-60 dni przed datą ocielenia. Jest to minimalny czas, jakiego potrzebuje przyszła matka na regenerację gruczołu mlekowego. Okres zasuszania dłuższy niż 8 tygodni z ekonomicznego punktu widzenia jest nieuzasadniony, gdyż u takich krów nie obserwowano po porodzie wyraźnych zmian w ilości i jakości produkowanego mleka, natomiast zbytnio się otłuszczały, co ma niekorzystny wpływ na przebieg porodu i okres okołoporodowy.

Prawidłowe prowadzenie rozrodu w stadzie to ważny i jednocześnie jeden z trudniejszych elementów hodowli bydła mlecznego. Zaburzenia płodności uwarunkowane są genetycznie w ok. 20%, natomiast w 80% zależą od wielu czynników środowiska. Skłonność do zaburzeń fizjologii układu rozrodczego przejawiają zwierzęta o wysokim potencjale produkcyjnym, często też pochodzące z importu. Objawia się to zazwyczaj zmianą długości cyklu rujowego (czasem trwania, częstotliwością występowania rui, brakiem rui itp.) Jeżeli mamy problemy z płodnością w stadzie powinniśmy się zastanowić nad przyczynami takiego stanu. Najczęściej jest ich kilka: błędy w kierowaniu rozrodem, nieprawidłowe żywienie, złe utrzymanie zwierząt.

Poniższe dane przedstawiają optymalne, z ekonomicznego punktu widzenia, wyniki w rozrodzie, do których każdy hodowca powinien starać się dążyć:

• okres międzywycieleniowy 365-380 dni;
• średnia liczba dni od ocielenia do I zaobserwowanej rui mniej niż 40 dni;
• średnia liczba dni od ocielenia do I krycia 50-60 dni;
• średni okres międzyciążowy 85-100 dni;
• wskaźnik zużycia nasienia 1,5-1,7 porcji;
• okres zasuszenia 45-60 dni;
• średni wiek I ocielenia 24 miesiące;
• średni wiek I krycia 15 miesięcy;
• wskaźnik brakowania z powodu jałowości poniżej 10%.

Obecnie przyjmuje się, że zasada „co rok cielę” dotyczy krów o wydajności nie przekraczającej 6 tys. kg. Na każdy 1000 kg mleka ponad ten poziom można wydłużyć okres międzywycieleniowy o 10-14 dni.

Ocena rozrodu na podstawie długości OMW i jego składowych (Słoniewski 2008)

Podstawowa wiedza zootechniczna, ścisła współpraca hodowcy z lekarzem weterynarii oraz spełnienie wymogów utrzymania krów jest zasadniczym warunkiem uzyskania dobrej płodności bydła mlecznego w stadzie.