Oceną użytkowości mlecznej krów zajmuje się Polska Federacja Hodowli Bydła i Producentów Mleka. Jest ona odpowiedzialna za rozwój hodowli bydła mlecznego w kraju. Zrzesza w swoich kręgach: hodowców indywidualnych, gospodarstwa państwowe, spółki Skarbu Państwa, gospodarstwa spółdzielcze oraz dzierżawione. Działa na terenie całego kraju.

Dzisiaj do nowoczesnego prowadzenia stad i produkcji mleka wysokiej jakości hodowcom i producentom mleka niezbędne są wyniki i informacje z kontroli użytkowości mlecznej. Kontrolę prowadzi się na wniosek lub za zgodą właściciela krów poddawanych ocenie oraz w zakresie i według określanej metodyki. Zawsze ocenie podlega całe stado, której celem jest gromadzenie danych umożliwiających właścicielowi rozpoznanie wartości hodowlanej danego zwierzęcia i podejmowanie decyzji co do wyboru na rodziców przyszłego pokolenia. Konieczne jest zatem dążenie do zwiększenia liczby stad objętych oceną użytkowości mlecznej. W stadach nią objętych uzyskuje się wyższą o ok. 43% średnią roczną wydajność mleczną krów w porównaniu z populacją masową.

Międzynarodowy Komitet do Spraw Oceny Wartości Użytkowej Zwierząt wyróżnia trzy zasadnicze metody prowadzenia oceny:

Metoda A – Wszystkie próby wykonywane są przez oficjalnego przedstawiciela organizacji prowadzącej kontrolę użytkowości. Metoda ta obejmuje także próby wykonywane przy użyciu atestowanej aparatury udojowej posiadanej przez dane gospodarstwo, jeżeli dój jest nadzorowany przez oficjalnego przedstawiciela organizacji prowadzącej ocenę użytkowości lub wyznaczonej przez niego osoby i jeżeli aparatura jest zabezpieczona przed manipulacjami hodowcy.

Metoda B – Wszystkie próby wykonywane są przez hodowcę lub wyznaczoną przez niego osobę.

Metoda C – Wszystkie próby wykonywane są przez hodowcę lub wyznaczoną przez niego osobę i przez oficjalnego przedstawiciela organizacji prowadzącej ocenę użytkowości.W Polsce ocenę bydła mlecznego prowadzi się przy użyciu metody A, w której pobranie prób mleka, identyfikacja zwierząt oraz zapisy w dokumentacji hodowlanej wykonywane są przez upoważnionego przedstawiciela Federacji.

W ramach metody A stosowane są metody A4, A8, i AT4, które różnią się miedzy sobą minimalną liczbą próbnych udojów wykonywanych w ciągu roku oraz minimalną liczbą dojów ocenianych w ciągu doby.

• w metodzie A4 minimum 11 razy w roku i polega na ustaleniu ilości udojonego mleka na dobę oraz pobrania łącznej próby mleka, na którą składają się próby pobrane z każdego udoju przeprowadzonego w tym czasie,
• w metodzie AT4 minimum 11 razy w roku i polega na ustaleniu ilości udojonego mleka z jednego udoju, przemiennie rannego lub wieczornego i pobraniu próby mleka z tego udoju, pod warunkiem prowadzenia dwóch udojów w ciągu 24 godzin,
• w metodzie A8 minimum 6 razy w roku i polega na ustaleniu ilości udojonego mleka w ciągu 24 godzin oraz pobraniu łącznej próby mleka na która składają się próby pobrane z każdego udoju przeprowadzonego w tym czasie.

W przypadku kiedy udój krowy wykonywany jest za pomocą robota możliwe jest pobranie łącznej próby mleka składającej się z prób pobranych w trakcie czterech kolejnych udojów lub z każdego udoju przeprowadzonego w okresie nie krótszym niż 24 godziny.

Do pomiaru ilości udojonego mleka używane są wykalibrowane: wagi, mlekometry mechaniczne i elektroniczne urządzenia do automatycznego pomiaru mleka. Aparatura do udoju musi posiadać akceptację Międzynarodowego Komitetu ds. Kontroli Użytkowości Zwierząt - ICAR. Próbny udój mleka i jego pomiar przeprowadza zootechnik, a ilość udojonego mleka wyrażana jest w kilogramach.

Ocena użytkowości mlecznej bydła ras mlecznych obejmuje:

• określenie wydajności mlecznej w laktacji w oparciu o wyniki przeprowadzonych próbnych udojów,
• ustalenie zawartości suchej masy mleka oraz zawartości tłuszczu, białka i laktozy w łącznej w łącznej próbie mleka, pobranej z każdego doju w ramach próbnego doju,
• obliczenie wydajności tłuszczu, białka i laktozy w laktacji, na podstawie określonej wydajności mlecznej oraz ustalonych próbnych udojach zawartości tłuszczu, białka i laktozy,
• określenie liczby komórek somatycznych ( LKS ) będących wskaźnikiem zdrowotności wymienia,
• określenie zawartości mocznika w mleku wskazującego na jakość stosowanego żywienia,
• określenie użytkowości rozpłodowej poprzez rejestrację m.in. pokryć, wcieleń lub poronień płci i liczby urodzonych cieląt oraz okresów międzyciążowych i międzywycieleniowych u krów ocenianych,
• ocenę cech funkcjonalnych poprzez gromadzenie informacji na temat temperamentu zwierzęcia i szybkości oddawania mleka,
• rejestrację pochodzenia bydła w systemie informatycznym,
• prowadzenie dokumentacji hodowlanej, tj. dokumentów zawierających informacje o zwierzęciu jego przodkach i potomstwie, wartości hodowlanej i użytkowej.

Hodowca może otrzymać raporty wynikowe z czego R W-1 i R W-2 są obligatoryjne w ramach opłaty, pozostałe, zainteresowani otrzymują odpłatnie zgodnie z cennikiem PFHBiPM. RW-1 jest dokumentem zawierającym ogólne informacje dla stada, natomiast raport RW-2 zawiera informacje dla poszczególnych krów. O istnieniu w stadzie zagrożenia ketozą mogą informować już wyniki w raporcie RW-1 ,są jednak niewystarczające i dla znalezienia krów, które mogą mieć problemy z ketozą konieczna jest analiza raportu RW-2. Analiza zawartości białka w mleku zestawiona w tych dwóch raportach może być wykorzystywana dla oceny prawidłowego żywienia energetycznego. Śledzenie zawartości mocznika w powyższych raportach pozwala również na:

• precyzyjniejsze bilansowanie dawek pokarmowych
• zmniejszenie kosztów żywienia, np. przez ograniczenie pasz białkowych
• poprawie wskaźników rozrodu
• wzroście wydajności mleka i białka w mleku
• zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska ( mniej wydalanego azotu )

Zbyt wysokie zawartości mocznika w mleku mogą świadczyć m.in. o podtruwaniu krowy przez amoniak. Ten bardzo trujący składnik dostaje się wraz z krwią do macicy i często powoduje zamieranie zarodków. Krowy z wysokimi zawartościami mocznika w mleku nie chcą się zacielać. Często powtarzają ruje, mając przy tym dłuższe niż fizjologiczne, okresy międzyrujowe ( np.35 dni), świadczące o zamieralności zarodków. Wartości prawidłowe zawartości mocznika w mleku całego stada powinna mieścić się w zakresie 250-270 mg/litr, przy zawartości białka 3,2-3,3%.

Ocena zagrożenia subkliniczną ketozą to nowa usługa w stadach objętych kontrolą użytkowości. Informacje dotyczące tej jednostki są ujęte w nowym raporcie RW11, który jest dostępny od kwietnia 2013 na terenie całego kraju w programie ,,Hodowca online”

Wnikliwa analiza raportów wynikowych dostarcza ogromnej wiedzy na temat poszczególnych krów i całego stada. Wszystkie te informacje mają decydujące znaczenie dla racjonalnej produkcji mleka, a ich wykorzystywanie ma bezpośredni wpływ na uzyskane przez hodowców dochody.

Jerzy Mikołajczak

WODR Poznań