Sytuacja zdrowotna pszczół w Europie

Unia Europejska ustanowiła zharmonizowane przepisy w zakresie ochrony i utrzymania zdrowia pszczół, zostawiając krajom członkowskim możliwość regulacji innych aspektów pszczelarstwa i działalności z nim związanej.

W ostatnim czasie w wielu krajach odnotowano wzrost śmiertelności pszczół, dlatego wszczęto procedury, które mają sprawić, że ochrona pszczół będzie miała charakter bardziej aktywny, będzie uwzględniać specyfikę pszczelarstwa oraz zagwarantuje udział  różnych podmiotów służących swoją pomocą.

Biorąc pod uwagę złożoność problemów pszczelarskich, do których należy głównie spadek populacji pszczół w Europie oraz utrudnione zwalczanie chorób pszczół ze względu na brak odpowiednich leków, to systemy nadzoru w państwach członkowskich nie są doskonałe.  Przede wszystkim brakuje porównywalnych danych dotyczących strat rodzin w skali UE. Dotychczas  nie ustanowiono skutecznego i zharmonizowanego systemu kontroli pszczół pozwalającego oszacować wymiar śmiertelności populacji czy ograniczyć śmiertelność w możliwie największym stopniu.

Trudna sytuacja w pszczelarstwie europejskim jest jednym z elementów Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej, która wspiera finansowo działania prowadzone na terenie państw członkowskich Wspólnoty w ramach mechanizmu „Wsparcie rynku produktów pszczelich”.

Wsparcie to służy przede wszystkim poprawie jakości miodu oraz wzmocnieniu poszczególnych ogniw związanych z produkcją i zbytem produktów pszczelich, a w dalszej perspektywie wpływa na stopniową i trwałą poprawę warunków w sektorze pszczelarskim.

Korzystanie z dofinansowania działań prowadzonych w sektorze pszczelarskim jest możliwe na podstawie zatwierdzonego prze Komisję Europejską trzyletniego Krajowego Programu Wsparcia Pszczelarstwa. KPWP w Polsce realizowany jest przez Agencję Rynku Rolnego w uzgodnieniu z MRiRW.

Czynniki wywierające wpływ na zdrowie pszczół.

Zdrowie pszczół uzależnione jest głównie od:  czynników o zróżnicowanym charakterze, czyli od powszechnie występujących  bakterii, wirusów i  pasożytów,  dostępności leków i odpowiednich metod leczenia oraz od występujących  zmian środowiskowych.

Dominującym czynnikiem jest w tym przypadku warroza, którą powoduje roztocz Varroa destruktor. Zwalczanie Varroa  w rodzinie porażonej tym pasożytem powinno  rozpocząć się  po przekroczeniu poziomu liczebności roztoczy w rodzinie,  który powoduje pogorszenie stanu rozwoju  biologicznego czerwiu i pszczół. Jest to próg ekonomicznego zagrożenia lub biologicznej szkodliwości, który wyraża się liczbą form inwazyjnych Varroa  w rodzinie pszczelej. W praktyce oznacza to, że każde wykrycie roztocza na czerwiu lub pszczole jest podstawą do rozpoczęcia leczenia.

W ostatnich latach pszczelarze coraz częściej narzekają na niską efektywność zalecanych leków. Może to wynikać: ze sposobu wykonywania zabiegów (traktowanie rodzin tym samym lekiem przez długi okres, niewłaściwe dawki preparatów, nieprecyzyjność stosowania leków), z warunków ich przeprowadzania (obecność krytego czerwiu w rodzinie ) oraz z nabytej przez Varroa destruktor oporności na daną substancję aktywną lub grupę chemiczną.

Oporność Varroa  na stosowane preparaty powodują przede wszystkim:

• coraz szybszy rozkład substancji aktywnej
• ograniczenie przenikania preparatu przez okrywę ciała roztocza
• zmniejszenie wrażliwości tkanki nerwowej, na którą w organizmie Varroa  bezpośrednio oddziałuje trucizna
• zwiększone wydalanie trucizny z organizmu roztocza.

Stwierdzono również, że jeśli leczenie jest odpowiednio mocne i krótkie tzn. dostosowane do cyklu rozwojowego pasożyta, to populacja osobników opornych rośnie powoli, a jeżeli leczenie jest  słabe i zbyt przedłużone to oporność rośnie o wiele szybciej. Ograniczeniem oporności Varroa  na niektóre leki może być zmiana preparatu leczniczego w zwalczaniu warrozy.

Podstawowe strategie w zwalczaniu warrozy zaproponowane przez Agencję d.s Bezpieczeństwa Żywności Środowiska Naturalnego Wielkiej Brytanii są następujące:

1. Obserwować stopień porażenia Varroa destruktor w rodzinach. Należy wiedzieć, czy populacja roztocza powiększa się.
2. Rozmawiać z innymi pszczelarzami o problemach i strategiach zwalczania warrozy. Bardziej opłaca się współpraca, np. jednoczesne stosowanie danej metody w okolicznych pasiekach.
3. Doprowadzać do całkowitego zwalczania warrozy przy łączeniu metod biochemicznych i akarycydów. To daje najlepsze efekty.
4. Zmniejszać rozwój i rozpowszechnianie się opornych szczepów roztoczy poprzez racjonalne stosowanie syntetycznych akarycydów.
5. Gdy to możliwe zmieniać stosowane preparaty roztoczobójcze na nie powiązane ze sobą chemicznie. To skuteczna strategia, która opóźnia proces dostosowania się roztocza do danych środków. Nie należy stosować tego samego środka w dwóch kolejnych latach.
6. Należy pamiętać, że stosowanie środków nie zaaprobowanych lub nieprawidłowe stosowanie leków może wyrządzić szkodę oraz spowodować występowanie szkodliwych pozostałości leku lub produktów jego rozpadu w produktach pszczelich.
7. Sprawdzać zdolność roztoczy do wytwarzania oporności na stosowane leki. Przeprowadzać testy oporności roztocza na rutynowo stosowane preparaty. W chwili pojawienia się oporności roztocza na dany środek należy zaprzestać jego stosowania i skorzystać ze środków alternatywnych.
8. Należy być czujnym i elastycznym w wykorzystywaniu metod zwalczania warrozy. Metody, które sprawdzają się w niektórych warunkach, w innych mogą być nieskuteczne.
9. Interesować się nowościami dotyczącymi zwalczania warrozy, ponieważ sytuacja ciągle się zmienia i należy być na bieżąco aby działać skutecznie.

Zmiany środowiskowe - niekorzystny wpływ na zdrowie pszczół ma utrata różnorodności biologicznej. Bioróżnorodność  jest zróżnicowaniem wszystkich żywych organizmów znajdujących się w ekosystemach na Ziemi. Jedną z podstawowych i bezpośrednich przyczyn utraty bioróżnorodności są zmiany w strukturze użytkowania gruntów, czyli nadmierna intensyfikacja rolnictwa oraz  zanikanie tradycyjnych metod uprawy roli i technik leśnictwa, które przyczyniały się do wytwarzania siedlisk o zróżnicowanym i bogatym składzie gatunkowym.

Wniosek: wskutek nadmiernej intensyfikacji rolnictwa obserwujemy stałe zmniejszanie się bioróżnorodności pożytków pszczelich. Pożytki pszczele odgrywają kluczową rolę w życiu pszczół i są podstawą ich egzystencji. Jeśli pożytków tych zabraknie, owady te po prostu poszukają sobie innych siedlisk dostarczających im pożywienia.

Aby owady zapylające mogły czynić dobroczynną rolę w środowisku rolnym (skutecznie zapylać) muszą mieć dobre warunki do egzystencji i obfitość pokarmu Celowi temu mogą służyć np. zadrzewienia śródpolne, oczka wodne, miedze, ekstensywnie użytkowane łąki i pastwiska. Wszystkie te działania doskonale wpisują się w strategię rozwoju obszarów wiejskich i pozytywnie wpływają na zwiększenie bioróżnorodności środowiska rolniczego. Przy zachowaniu takich elementów krajobrazu rolniczego zwiększy się liczebność owadów zapylających na polach i poprawi zapylenie roślin uprawnych. Poprawią się również warunki pożytkowe dla pszczoły miodnej. Zwiększenie bioróżnorodności pożytków pszczelich to także duża szansa dla pszczelarzy na poprawę warunków prowadzenia efektywnej gospodarki pasiecznej, a dla środowiska naturalnego – konieczność niezbędna do zachowania naturalnej równowagi biologicznej w otaczającym nas środowisku.

Podążajmy więc za głosem rozsądku i wykorzystajmy każdą okazję do rozpoczęcia jakichkolwiek działań w kierunku poprawy bioróżnorodności pożytków pszczelich.

Pożytki dla pszczół i ochrona bioróżnorodności

Od ponad dekady Operation Pollinator pomaga rolnikom w zapewnianiu pożywienia i schronienia pszczołom i innym owadom zapylającym – informuje Syngenta Polska.

W wielu miejscach na świecie, rolnictwo oraz nowoczesny styl życia zmieniły krajobraz wokół miast oraz na terenach wiejskich. Krajobraz wielu krajów Europy Zachodniej, postrzegany z lotu ptaka zdominowany jest przez rozległe połacie pól, których każdy centymetr gruntu rolnego przeznaczono na uprawę roślin, a niewielką przestrzeń na łąki lub zakrzaczenia. Tam gdzie wypielęgnowane trawniki zastąpiły mniej wysublimowane ogrody, pszczoły oraz inne owady zapylające odnajdują mniej kwiatów pozwalającym im się wyżywić i dysponują ograniczoną naturalną przestrzenią stanowiącą ich schronienie.

Niedoceniana rola miedz - Geoff Coates, starszy agronom ds. ekologicznego rolnictwa i odpowiedzialnego gospodarowania w firmie Syngenta, prowadząc badania nad poprawą bioróżnorodności w gospodarstwach dostrzegł znaczenie, jakie niesie ze sobą zapewnienie ukwieconych pasów wokół pól uprawnych. Dzięki okolicznym pasom śródpolnym przywrócony zostaje życiodajny pyłek oraz nektar niezbędny wszystkim gatunkom pszczół oraz owadom zapylającym do ukończenia ich pełnego cyklu życia.  Innymi słowy to naturalne schronienie oraz spiżarnia dla owadów zapylających.

Akcję Operation Pollinator rozpoczęto w 2001 w Wielkiej Brytanii. Po przeanalizowaniu dotychczasowych badań dotyczących bioróżnorodności w gospodarstwach, zespół Coatesa rozpoczął przekazywanie swojej wiedzy w formie szkoleń zaoferowanych ponad 700 rolnikom w Wielkiej Brytanii. Skutkiem czego rolnicy obsiali ponad 1200 hektarów ziemi w nowo wyznaczonych pasach śródpolnych specjalną mieszanką roślin kwitnących opracowaną przez firmę Syngenta.  Praca ta zaowocowała powrotem w okoliczne obszary owadów z rodziny pszczołowatych na niezwykłą skalę - wyjaśnia Geoff.  Szczególnie zdumiewające było to, że wróciły niektóre rodzime gatunki uważane za bardzo rzadkie.

Tworzenie specjalnych siedlisk dla lokalnych gatunków - na chwilę obecną akcja Operation Pollinator prowadzona jest we współpracy z rolnikami z 16 krajów europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych. Ze względu na zróżnicowanie owadów zapylających w poszczególnych krajach, zespół tworzy określone siedliska w zależności od warunków lokalnych i rodzimych gatunków. Ważną rolę odgrywa również zróżnicowanie gleby oraz warunki pogodowe, dlatego też wiele badań poświęcono opracowaniu odpowiednio dostosowanej mieszanki nasiennej zapewniającej owadom zapylającym porośnięte przez cały sezon kwiatami pasy śródpolne.

Po ponad dziesięciu latach trwania akcji Operation Pollinator, jej prekursor Geoff Coates wciąż wierzy, że dzięki nauce i zaangażowaniu rolników uda się zwiększyć populację pszczół i owadów zapylających. Chciałbym, żeby akcja Operation Pollinator przerodziła się w globalny projekt tak, aby zaadaptowano ją w ramach każdego rodzaju upraw .
Operation Pollinator dowodzi, że w wielofunkcyjnych krajobrazach ekorozwój oraz nowoczesne rolnictwo mogą koegzystować z obopólną korzyścią - mówi Patrick Weiss, szef działu ds. ekologicznego rolnictwa i odpowiedzialnego gospodarowania.  Mamy nadzieję, że dzięki współpracy z rządami, placówkami naukowymi, organizacjami pozarządowymi, pszczelarzami i innymi podmiotami zainteresowanymi będziemy mogli w przyszłości poszerzyć program i zaangażować jeszcze innych plantatorów.

Lucyna Palicka
WODR w Poznaniu, SPD

Źródło:

-"Wybrane zagadnienia zarządzania ryzykiem w ochronie zdrowia pszczół" - Dr Marek W.Chmielewski, doc. dr Julian Stanchev
- Pszczelarstwo 5/2013, dr hab. Zbigniew Kołtowski
- Doniesienia "Farmer"