„Kolski fajans” to określenie związane kulturowo z miastem Koło w powiecie kolskim, choć sam termin „fajans” jest pochodzenia włoskiego i wywodzi się z miasta Faenza, gdzie po raz pierwszy zaczęto wytwarzać ceramikę o szkliwie ołowiowo-cynowym. Fajans to materiał bliski porcelanie, ale dużo cięższy i grubszy, przez co tańszy i łatwiejszy do nabycia przez większość warstw społecznych. Od XVII wieku fajansami zaczęto nazywać wyroby pochodzące z innych krajów Europy.
Od 1892 roku datuje się początki przemysłowej produkcji takiej ceramiki właśnie w Kole, kiedy to kolski przedsiębiorca Józef Freudenreich zakupił dom fabryczny zlokalizowany przy Trakcie Warszawskim. Już dwa lata po podpisaniu umowy Zakład Fabryczny posiadał na wyposażeniu 3 piece do wypalania gliny, 20 warsztatów i zatrudniał 31 osób, a po trzech latach wykonywana ceramika była już tak dopracowana i posiadała bardzo wysoką jakość, że została zaprezentowana w Warszawie na krajowej wystawie fajansu.
W pierwszych latach produkowano tu głównie naczynia stołowe zdobione drobną dekoracją plastyczną lub nadrukami. Wyroby barwiono kolorowymi szkliwami o nazwie „majoliki”. Kiedy w 1880 roku fabrykę przejął syn Józefa – August, fabryka tak prężnie się rozwinęła, że w asortymencie było już ponad 900 wzorów oferowanych w kilku wariantach dekoracyjnych. Oprócz przyborów stołowych produkowano też zestawy sanitarne i przedmioty dekoracyjne. W zdobnictwie obok stosowanego wcześniej reliefu (płaskorzeźby) pojawiły się kalkomanie i ażury.
Od 1904 roku fabryką zarządzali wnukowie Józefa Freudenreicha, Stefan i Czesław, a nowatorskie zdobienia wykonywały córki Czesława, Krystyna i Irena. W tym czasie do fabryki sprowadzono wybitnych specjalistów z zakresu ceramiki, wśród których znalazł się Zygmunt Błaszczyk, absolwent Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego.
Rozwój fabryki fajansu został przerwany wybuchem drugiej wojny światowej, a Czesław i jego córka Krystyna zostali aresztowani i rozstrzelani przez Niemców. Podczas okupacji wojennej zakład został niemalże zniszczony, choć wypalano w nim naczynia na potrzeby armii niemieckiej. Po odbudowaniu po wojnie znalazł się pod przymusową administracją państwową podporządkowaną Zjednoczeniu Przemysłu Ceramiki Technicznej i Szlachetnej w Radomiu. Od 1950 do 1961 roku działał jako samodzielny podmiot pod nazwą Zakład Fajansu „Koło” w Kole. W 1962 roku powstało przedsiębiorstwo produkujące ceramikę sanitarną. W 1963 roku zakłady połączyły się tworząc ,,Zakłady Ceramiki Koło”. Od 1974 roku kolska fajansarnia została połączona z Włocławskimi Zakładami Ceramiki Stołowej.
Ogromny wkład w zdobienia wyrobów ceramicznych miała pani Helena Majewska, która od 1956 roku wprowadziła dekoracje ze wzorami kwiatowymi. W fabrycznej wzorcowni uwagę zwracały też prace Marii Zawielak-Hadaczek, której projekty zdobnicze utrzymywane były w tonacjach kobaltu.
Produkcja wyrobów fajansowych opierała się głównie na pracy ręcznej, a zdobienia kolskich naczyń nawiązywały do folkloru wzbogaconego inwencją twórczą zatrudnionych w fabryce malarek. Cały asortyment dekoracyjny i użytkowy uznawany był za rękodzieło artystyczne.
Obecnie „kolski fajans” uznawany jest za dziedzictwo kulturowe powiatu kolskiego i ma wartość kolekcjonerską. Kobaltowe i różnokolorowe ażurowe talerze można znaleźć w niejednym mieszkaniu starszej gospodyni. Przepiękne półmiski, talerze, wazy, owocarki i świeczniki można podziwiać również na ekspozycji, która mieści się na poddaszu ratusza miejskiego w Kole, na którą serdecznie zapraszam. Przedstawiono tam ceramikę produkowaną w okresie zarządzania fabryką przez rodzinę Freudenreichów – od 1842 do 1939 roku, z czasów okupacji hitlerowskiej – od 1939 do 1945 roku oraz z czasów powojennych.
Źródło informacji:
W artykule wykorzystano opisy i zdjęcia z wystawy stałej pt. „Fajans kolski – formy, dekoracje, techniki zdobnicze” mieszczącej się na poddaszu ratusza kolskiego.
