Pod względem liczby ludności Polska znajduje się na 6 miejscu wśród krajów Unii Europejskiej, natomiast w przypadku gęstości zaludnienia plasujemy się w grupie średnio zaludnionych państw europejskich. Na terenach wiejskich na 1 km2 powierzchni mieszkają 52 osoby. Od 2003 r. obserwuje się wzrost liczby ludności wiejskiej i jej udziału w ogólnej liczbie mieszkańców. Mimo pozytywnych zmian zachodzących na wsi, obserwowane jest zjawisko zwiększonej migracji za granicę. Trzeba przy tym podkreślić, że w ostatnich latach tempo wyjazdów na pobyt stały zostało wyhamowane, wzrasta natomiast skala wyjazdów na pobyt czasowy. Niepokojący jednak pozostaje fakt, że wyjeżdżają osoby młode i lepiej wykształcone.
Obszary wiejskie zajmują w Polsce powierzchnię 291,1 tys. km2 , co stanowi 93,1% obszaru kraju. Na obszarach wiejskich w 2012 r. mieszkało 15 152,8 tys. osób, tj. 39,3% ogółu ludności. Społeczeństwo polskie jest więc silnie zurbanizowane, jednak ponad 1/3 ludności kraju to osoby stale mieszkające na wsi. Rolnictwo stopniowo traci na znaczeniu jako źródło dochodów mieszkańców wsi. W latach 2004- 2010 odsetek mieszkańców wsi utrzymujących się wyłącznie z rolnictwa zmalał z 16% do 11%. Tendencja ta występuje we wszystkich krajach rozwiniętych, a szczególnie silnie w krajach takich jak Polska, podlegających dużym transformacjom.Niemniej należy zauważyć, że na obszarach wiejskich było około 4,4 mln gospodarstw domowych (tj. 1/3 z 13,6 mln ogółu gospodarstw domowych w kraju), a około 2,3 mln to gospodarstwa rolne ogółem, w tym 1,9 mln prowadzące działalność rolniczą. Dla szeregu z nich, pomimo dochodów uzyskiwanych z pracy rolniczej, głównym źródłem utrzymania są np. renty i emerytury, praca najemna poza rolnictwem, co pokazuje złożoność funkcjonowania gospodarstw rolnych.
Tabela nr 1. Gospodarstwa indywidualne – liczba gospodarstw rolnych
|
Rok |
Liczba gospodarstw rolnych - w tys. |
Struktura |
|
|
od 1 ha do < 15 ha |
15 ha i więcej |
||
|
1950 |
2 762 |
95,1% |
4,9% |
|
1960 |
2 764 |
97,4% |
2,6% |
|
1970 |
2 726 |
95,3% |
4,7% |
|
1980 |
2 390 |
94,4% |
5,6% |
|
1990 |
2 138 |
93,7% |
6,3% |
|
1996 |
2 041 |
90,5% |
9,5% |
|
2002 |
1 952 |
89,9% |
10,1% |
|
2010 |
1 559 |
87,8% |
12,2% |
Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS
Tabela nr 2. Gospodarstwa indywidualne w Wielkopolsce – liczba gospodarstw rolnych
|
Użytki rolne w ha |
2002 |
2010 |
Ubyło - przybyło w stosunku do 2002 |
2002 = 100% |
2002 |
2010 |
|
|
Ogółem |
201 376 |
162 041 |
-39 335 |
-20% |
|
|
|
|
0 - 1 |
62 414 |
38 757 |
-23 657 |
-38% |
31% |
24% |
|
|
Powyżej 1 ha razem: |
138 962 |
123 284 |
-15 678 |
-11% |
100% |
100% |
|
|
1- 2 |
27 258 |
18 706 |
-8 552 |
-31% |
20% |
15% |
-14% |
|
2 - 3 |
13 469 |
12 262 |
-1 207 |
-9% |
10% |
10% |
|
|
3 - 5 |
16 832 |
16 498 |
-334 |
-2% |
12% |
13% |
|
|
5 - 10 |
32 948 |
30 270 |
-2 678 |
-8% |
24% |
25% |
|
|
10 - 15 |
22 130 |
19 342 |
-2 788 |
-13% |
16% |
16% |
-13% |
|
15 - 20 |
11 206 |
9 724 |
-1 482 |
-13% |
8% |
8% |
|
|
20 - 50 |
12 962 |
13 353 |
391 |
3% |
9% |
11% |
9% |
|
50 i wyżej |
2 157 |
3 129 |
972 |
45% |
2% |
3% |
Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS
Czas na zwiększanie areału ziem uprawnych w Polsce bezpowrotnie minął, gdyż nie ma wolnych gruntów rolnych na potrzeby produkcji rolniczej. Natomiast nasila się presja na przejmowanie gruntów rolnych na potrzeby innych sektorów gospodarczych, zwłaszcza budownictwa komunalnego, infrastruktury, przemysłu, leśnictwa. Niemniej w rolnictwie polskim zachodzi proces koncentracji ziemi, gdyż mechanizmy rynkowe, w szczególności mechanizm konkurencji (ekonomicznej, rynkowej) wymuszają ciągłe powiększanie obszarów gospodarstw rolnych.
Tabela nr 3. Gospodarstwa indywidualne– powierzchnia użytków rolnych
|
Rok |
Powierzchnia użytków rolnych - w tys. ha |
Struktura |
|
|
od 1 ha do < 15 ha |
15 ha i więcej |
||
|
1950 |
18 081 |
96,0% |
4,0% |
|
1960 |
16 498 |
87,6% |
12,4% |
|
1970 |
16 197 |
86,3% |
13,7% |
|
1980 |
13 654 |
85,5% |
14,5% |
|
1990 |
13 400 |
79,7% |
20,3% |
|
1996 |
14 260 |
64,5% |
35,5% |
|
2002 |
14 462 |
55,4% |
44,6% |
|
2010 |
13 683 |
48,7% |
51,3% |
Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS
Coraz więcej rolników będzie zmuszonych do sięgania do pozarolniczych źródeł dochodów. Procesy te uległy przyspieszeniu po wstąpieniu do UE. Należy spodziewać się dalszego pogłębiania tych tendencji, jako skutku postępujących zmian strukturalnych na wsi w wyniku realizacji założeń wspólnotowej polityki rozwoju obszarów wiejskich.Ponad jedna trzecia rolników obok prowadzenia własnego gospodarstwa podejmuje się pracy najemnej w celu uzupełnienia niewystarczających dochodów z działalności rolniczej. Ważnym źródłem utrzymania są renty, emerytury i zasiłki, stanowiące znaczący procent budżetów gospodarstw rolnych. Daje to dość smutny obraz sytuacji ekonomicznej polskiego rolnictwa. Wzrasta jednocześnie aktywność mieszkańców wsi w poszukiwaniu pozarolniczych źródeł dochodów. W znacznej większości są to gospodarstwa o powierzchni do 5 ha, i jest to zrozumiałe; właśnie małe gospodarstwa, które dysponują zwykle znacznymi nadwyżkami siły roboczej i często niewykorzystanymi budynkami i innymi elementami infrastruktury, są najbardziej zainteresowane rozwojem działalności pozarolniczej.O aktywności mieszkańców wsi w poszukiwaniu dodatkowych źródeł dochodów świadczy również fakt, że w ostatnim roku co dziesiąty mieszkaniec wsi wyjechał za granicę w celu podjęcia pracy zarobkowej.
Oferta działań w ramach PROW 2014-2020 stwarza możliwości, zarówno rolnikom, jak i pozostałym mieszkańcom obszarów wiejskich, uzyskania wsparcia finansowego dla podejmowanych działań w celu poprawy własnego bytu.
Zbigniew Błaszczyk
Główny specjalista ds. ekonomiki
WODR w Poznaniu