Dopłata bezpośrednia – to nazwa subwencji udzielanej rolnikom w Unii Europejskiej w ramach CAP (ang. Common Agricultural Policy), czyli Wspólnej Polityki Rolnej. Płatność ta została wprowadzona w 1992 r. w ramach reformy Wspólnej Polityki Rolnej Mac Sharry’ego i miała w pierwotnym założeniu stanowić uzupełnienie dochodu rolniczego. W wyniku kolejnych reform WPR płatności bezpośrednie stały się głównym instrumentem wsparcia rolnictwa. Celem dopłat było rekompensowanie rolnikom spadku ich dochodów spowodowanego znaczną obniżką cen gwarantowanych i stąd ich początkowa nazwa „płatności kompensacyjne”. Ewolucja tego systemu wsparcia zmierzała do coraz większego oddzielenia przyznawanej pomocy od kierunków i skali produkcji. Największe zmiany zostały dokonane w wyniku reformy luksemburskiej z 2003 roku. Wprowadzono system płatności oddzielony od wielkości produkcji, który zastąpił większość dotychczasowych płatności bezpośrednich. Reforma ta wprowadziła również zasadę wzajemnej zgodności (cross-compliance), uzależniając wypłacanie rolnikom płatności w pełnej wysokości od utrzymywania gruntów wchodzących w skład gospodarstwa w dobrej kulturze rolnej zgodnej z ochroną środowiska oraz przestrzegania wymogów wzajemnej zgodności z zakresu środowiska, identyfikacji i rejestracji zwierząt, zdrowia publicznego, zdrowia zwierząt i roślin oraz dobrostanu zwierząt. Założenia reformy luksemburskiej odnosiły się pierwotnie do państw UE-15, stąd też w Polsce od momentu przystąpienia do UE był stosowany uproszczony system dopłat powierzchniowych (Single Area Payment Scheme – SAPS). Założenia kolejnej reformy systemu płatności, które objęły wszystkie 27 państw UE, stanowią kontynuację kierunków wyznaczonych podczas reformy luksemburskiej, w jeszcze większym stopniu uzależniając możliwość korzystania z dopłat od spełniania norm środowiskowych. W wyniku kolejnych reform Wspólnej Polityki Rolnej dopłaty bezpośrednie stały się ważnym instrumentem tej polityki odpowiedzialnym za:

• wsparcie i stabilizację dochodów rolniczych,
• utrzymanie użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej, zgodnej z ochroną środowiska,
• rekompensowanie kosztów związanych z wypełnianiem wymogów wspólnotowych (w odniesieniu do jakości i sposobów produkcji) związanych z realizacją pozaprodukcyjnych dóbr publicznych,
• zapewnienie równych warunków konkurencji w ramach jednolitego rynku rolno-żywnościowego,
• instrumentem pomocnym w realizacji nowych wyzwań związanych z ochroną zasobów naturalnych, zmianami klimatycznymi, gospodarką wodną, różnorodnością biologiczną oraz energią odnawialną.

Przez cały okres swego funkcjonowania niezmiennym elementem systemu dopłat bezpośrednich pozostawała zasada wspierania dochodów rolniczych bez naruszania mechanizmu rynkowego. Przejawiała się ona tym, że kwota należnych środków nie jest uzależniona od bieżącej wielkości produkcji, chociaż jest częściowo uzależniona od jej kierunku, a uzyskane przez rolników środki mogą być przeznaczone na dowolny cel – prywatny lub związany z funkcjonowaniem gospodarstwa rolnego. Ważną informacją dotyczącą sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych jest udział dopłat w tworzeniu dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego. Uzyskany dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego pomniejszony o wielkość dopłat do działalności operacyjnej jest, wykazanym na Wykresie 1 i 2, dochodem netto z rodzinnego gospodarstwa rolnego.

Wykres 1. Dochód netto i dopłaty do działalności operacyjnej w gospodarstwach z podziałem na kierunki produkcji.

Wykres 2. Dochód netto i dopłaty do działalności operacyjnej w gospodarstwach rolnych z podziałem na wielkość powierzchni użytków rolnych w ha.

Obliczenia przedstawione na powyższych wykresach dokonano na podstawie prowadzonych przez doradców WODR w Poznaniu oceny ekonomicznej gospodarstwa rolnego, zgodnie z metodyką obowiązującą w Polskim FADN. Wyniki ekonomiczne działalności gospodarstw rolnych ustalane są na podstawie danych księgowych znajdujących się w bazie sieci danych rachunkowych gospodarstw rolnych w woj. wielkopolskim.

Tabela 1. Deklarowane przez respondentów wykorzystanie dopłat bezpośrednich (%).*

* Średnie wartości dla wszystkich grup. Źródło: opracowanie A.Sadowski, W.Antczak na podstawie ankiet, n = 295.

Pośród różnych grup gospodarstw rolnych można zauważyć pewne zróżnicowanie wykorzystania otrzymanych dopłat bezpośrednich. Było to uwarunkowane posiadanym potencjałem produkcyjnym oraz wielkością kwoty płatności. Największy odsetek przyznanych dopłat bezpośrednich, ok. 20% na cele gospodarstwa domowego, przeznaczają gospodarstwa małe o niewielkiej produkcji towarowej. W pewnym stopniu ten instrument Wspólnej Polityki Rolnej w tych gospodarstwach pełni funkcję pomocy socjalnej, co wykazali w swoich opracowaniach m.in. A. Sadowski i W. Antczak, T. Berbekia i inni autorzy badań kierunków wykorzystania dopłat bezpośrednich w gospodarstwach rolnych. Jednak największy udział otrzymanych płatności jest przeznaczany na zakup środków produkcji oraz w mniejszym stopniu na inwestycje w gospodarstwie. Przeznaczenie dopłat na cele związane z działalnością rolniczą przyczyniają się do wzrostu produkcji w gospodarstwie, a pozyskane środki przeznaczano głównie na zakup nawozów, środków ochrony roślin, pasz, paliwa i innych środków obrotowych. Właściciele gospodarstw wielkoobszarowych dopłaty bezpośrednie przeznaczali raczej na inwestycje w swoim gospodarstwie rolnym lub wydatki związane bezpośrednio z produkcją rolniczą. Różnica w przeznaczaniu środków jest również spowodowana wielkością otrzymanych dopłat bezpośrednich. Na finansowanie inwestycji w gospodarstwach rolnych są przeznaczone środki w ramach II filaru Wspólnej Polityki Rolnej. Jest jednak kilka powodów, dla których rolnicy wykorzystują też dopłaty bezpośrednie. Są to:

• ograniczony zestaw kosztów kwalifikowalnych i zakres wsparcia finansowego (300 tys. zł. w działaniu „Modernizacja gospodarstw rolnych” PROW 2007-2013), co może skłaniać do wykorzystywania dopłat bezpośrednich przy większych inwestycjach,
• określone terminy naboru wniosków na projekty modernizacyjne w ramach II filaru,
• długotrwała procedura przyznawania pomocy,
• uzyskanie pomocy ma charakter refinansowania poniesionych kosztów inwestycyjnych, stąd jest konieczne wcześniejsze wydatkowanie własnych środków (min. dopłaty bezpośrednie),
• skomplikowana dokumentacja, jej duża ilość przy uzyskaniu środków z II filaru WPR.

Najmniej na inwestycje przeznaczają gospodarstwa rolne z grupy „małych”, ponieważ jest to związane z niewielką skalą samych płatności bezpośrednich, których kwota jest zbyt niska, aby realizować większe inwestycje.

Materiał źródłowy:

1. Wyniki uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w latach 2009-2013.
2. A. Sadowski, W. Antczak „Kierunki wykorzystania dopłat bezpośrednich przez rodzinne gospodarstwa rolne położone w wybranych województwach”.