Rośliny, tak jak każda żywa istota, do prawidłowego wzrostu i rozwoju potrzebują pożywienia. Zapas składników pokarmowych w glebie jest ograniczony, dlatego musi być uzupełniany co pewien czas. Podstawą do prawidłowego ustalenia potrzeb nawozowych roślin jest znajomość zasobności gleby. Dlatego tak ważna jest analiza gleby. Wykonanie analizy można zlecić w laboratoriach chemiczno-rolniczych, przede wszystkim w okręgowych stacjach chemiczno-rolniczych. Analiza taka obejmuje określenie odczynu gleby (pH) i potrzeb wapnowania, a także zasobności gleb w przyswajalne formy fosforu, potasu oraz magnezu. Gro składników mineralnych znajdujących się w glebie, pochodzi z roślin wcześniej obumarłych na danym terenie. Problem zubożenia gleb rozpoczyna się na tych polach, z których plony wywozi się z miejsca, w którym rosną. W efekcie ziemia jałowieje. Aby zahamować tego rodzaju procesy stosuje się nawozy. Istotą nawożenia w rolnictwie ekologicznym jest utrzymanie lub podwyższenie żyzności i biologicznej aktywności gleby oraz stworzenie optymalnych warunków rozwoju roślin. Podstawowymi nawozami w gospodarstwie ekologicznym są: obornik, kompost, gnojówka i woda gnojowa oraz nawozy zielone. W pojęciu wielu rolników istnieje przekonanie, że w rolnictwie ekologicznym nie nawozi się. Nic bardziej błędnego. Chcąc produkować ekologicznie, należy bezwzględnie dbać o żyzność i urodzajność gleby. Rolnictwo ekologiczne jest trudne i wymaga od rolnika głębokiej znajomości tego zagadnienia. Aby mówić o prawidłowym nawożeniu, należy poznać funkcje gleby i płodozmianu. Gleba, w przeciwieństwie do pozostałych środków produkcji, nie ulega całkowitemu zużyciu w procesie produkcji i utrzymuje swą zdolność produkcyjną z roku na rok i z pokolenia na pokolenie. To od rolnika zależy, jak długo i jakimi efektami produkcyjnymi gleba będzie mu wiernie służyć, tzn. pozwalać na uzyskanie zadawalających plonów. Zasadniczym powodem zubażania gleby w składniki pokarmowe jest ich wywożenie z gospodarstwa wraz ze sprzedawanymi płodami rolnymi. Poza wywożeniem składników pokarmowych z płodami rolnymi następują ich straty również poprzez wymywanie. Dalekosiężnym celem każdego rolnika ekologicznego powinno być zatem stałe podwyższanie żyzności gleby i jej aktywności biologicznej. Należy pamiętać, że zasobność gleby decyduje nie tylko o wielkości plonów, ale również o i ich jakości. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE) Nr 834/2007 w ekologicznej produkcji roślinnej żyzność i aktywność biologiczna gleby utrzymywana jest poprzez stosowanie płodozmianu z udziałem roślin motylkowatych oraz maksymalne wykorzystanie nawozów naturalnych i organicznych powstających w gospodarstwie. W przypadku, kiedy zabiegi te nie zapewniają osiągnięcia lub poprawy żyzności gleby, dozwolone jest stosowanie nawozów i środków poprawiających właściwości gleby zawartych w zamkniętym wykazie, dopuszczonych do obrotu zgodnie z przepisami obowiązującymi w danym państwie członkowskim. W rolnictwie ekologicznym dopuszczone jest stosowanie nawozów mineralnych niepochodzących z syntezy chemicznej o niskim stopniu rozpuszczalności i koncentracji składnika pokarmowego. Nie zezwala się na stosowanie mineralnych nawozów azotowych. Nawóz może zostać zakwalifikowany do stosowania w rolnictwie ekologicznym jeżeli:
- został wprowadzony do obrotu na podstawie przepisów o nawozach i nawożeniu;
- zawiera w swoim składzie wyłącznie substancje wymienione w załączniku I do rozporządzenia 889/2008.
Środek poprawiający właściwości gleby może zostać zakwalifikowany do stosowania w rolnictwie ekologicznym, jeżeli zawiera wyłącznie składniki wymienione w załączniku I do rozporządzenia 889/2008.
W handlu dostępne są nawozy mineralne uzyskiwane z naturalnych skał mielonych, bez obróbki chemicznej. Z nawozów wapniowych są to:
- dolomit – o zawartości 30% CaO i 15-18% MgO,
- margiel – o zawartości 25-95% CaO,
- wapno pojeziorne – o zawartości 39-53% CaO.
Nadmiar wapnia z gleby jest łatwo wymywany. Na niedobór wapnia szczególnie wrażliwe są: lucerna, koniczyna, buraki cukrowe, kukurydza, jęczmień, pszenica, rośliny strączkowe, rzepak. Wapnowanie pól najlepiej prowadzić w okresie pożniwnym. Jest wtedy czas na dobre wymieszanie go z glebą. Należy pamiętać, aby nie łączyć wapnowania z wywożeniem na pola obornika, by uniknąć uwsteczniania związków mineralnych z obornika, przez co stają się one nieprzyswajalne dla roślin. Do atmosfery uwalnia się z obornika amoniak (NH4), powodując zanieczyszczenie środowiska. Z nawozów fosforowych w handlu dostępna jest mączka fosforytowa - o zawartości 30% P2O5.Nawóz ten uzyskiwany jest ze zmielonych fosforytów. W swym składzie oprócz fosforu, zawiera spore ilości wapnia (26-53% CaO) oraz mikroelementów. Stosowany w postaci mączki fosforytowej bezpośrednio do gleby jest przyswajalny przez rośliny zaledwie w 30%. Przyswajalność fosforu z tego nawozu można zwiększyć do 80-90% dodając wcześniej mączkę fosforytową do kompostu, obornika, gnojówki. Fosfor jest dobrze pobierany z gleby przez lucernę, koniczyny, rośliny strączkowe, trawy, okopowe, a gorzej przez zboża (zwłaszcza jęczmień) oraz rzepak. Z nawozów potasowych dostępne są:
- siarczan potasu – o zawartości 50% K2O i 18% S – jest to nawóz nie zawierający w swym składzie chlorków; szczególnie przydatny pod uprawy ziemniaków, pomidorów, ogórków, truskawek i krzewów jagodowych;
- kainit – o zawartości 14% K2O, 5% MgO, 20% Na, 4% S;
- karnalit – o zawartości 8-10% K2O, 10% MgO.
O poziomie plonowania decydują nie tylko podstawowe składniki mineralne dostępne w glebie, tj. NPK. Szczególnie ważny jest magnez i siarka. Magnez posiada duży wpływ na produkcyjność roślin uprawnych, a jest łatwo wypłukiwany zarówno z gleb lekkich, jak i cięższych. Szczególnie duże wymagania pod względem zapotrzebowania na siarkę wykazują: rzepak, gorczyca, rośliny motylkowe, kukurydza i niektóre warzywa, takie jak: czosnek, cebula, burak ćwikłowy, por, warzywa kapustne. W rolnictwie ekologicznym pod te rośliny można stosować kizeryt pylisty – o zawartości 27% MgO i 22% S. Wprowadzi się wówczas do gleby zarówno magnez, jak i siarkę. W nawożeniu w produkcji ekologicznej należy zadbać również o uzupełnianie gleb w mikroelementy. Mączka bazaltowa – to nawóz typowo mikroelementowy, bowiem w swym składzie zawiera: 40% SiO (tlenku krzemu), 8% CaO, 8,3% MgO, 1,7% K2O oraz pierwiastki takie jak: mangan (Mn), cynk (Zn), miedź (Cu), molibden (Mb), bor (B), żelazo (Fe), Selen (Se).Nawóz ten wpływa dodatnio na strukturę zarówno gleb lekkich, jak i ciężkich, stwarzając lepsze warunki życiowe dla pożytecznych mikroorganizmów glebowych. Służy również do zaprawiania nasion przed siewem, poprawiając ich odporność na chorobotwórcze mikroorganizmy glebowe. W podwyższaniu żyzności i urodzajności gleb przy produkcji ekologicznej warto również stosować gnojówki roślinne. Gnojówki roślinne można sporządzać z roślin pozyskanych w gospodarstwie – służą one do nawożenia upraw, zwłaszcza warzywniczych oraz jako naturalne środki ochrony roślin. W uprawie ekologicznej kluczowe znaczenie winien mieć zawsze odpowiednio zaplanowany płodozmian o kilkuletniej rotacji (minimum cztery lata), z udziałem roślin motylkowatych w plonie głównym, obejmujący wsiewki i międzyplony chroniące glebę przed erozją. Natomiast podstawą nawożenia w rolnictwie ekologicznym winien być kompost i obornik, jeśli nie przekompostowany – to chociaż wstępnie rozłożony. Nawozy naturalne powinny być wytworzone w gospodarstwie lub pochodzić z innych gospodarstw ekologicznych. Dozwolony jest ograniczony zakup nawozów naturalnych z niezbyt intensywnych gospodarstw konwencjonalnych, przy czym powinny one zostać przekompostowane w gospodarstwie ekologicznym.
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach jest jednostką oceniającą i potwierdzającą zgodność w zakresie wymagań określonych w przepisach rolnictwa ekologicznego dla nawozów i środków poprawiających właściwości gleby. IUNG-PIB w Puławach prowadzi wykaz nawozów dozwolonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym, który znajduje się na stronie Instytutu. Rolnik nie musi ubiegać się o zgodę na zastosowanie nawozów umieszczonych w wykazie IUNG. O użyciu nawozu decyduje sam producent rolny. Rolnik jest jednak zobowiązany do udokumentowania w rejestrze działań agrotechnicznych faktu zastosowania nawozu czy środka poprawiającego właściwości gleby. Winien odnotować w rejestrze ten fakt po każdym wprowadzeniu nawozu lub środka do gleby podając: nazwę nawozu, datę zastosowania, rodzaj uprawy, na którą zastosowano środek, nr działki oraz uzasadnienie potrzeby stosowania (np. badania, zaobserwowane objawy niedoboru składników mineralnych na roślinach itp.). W produkcji ekologicznej można stosować nawozy wymienione w załączniku I do rozporządzenia 889/2008. Dopuszczone jest stosowanie nawozów mineralnych niepochodzących z syntezy chemicznej o niskim stopniu rozpuszczalności i koncentracji składnika pokarmowego. Nie zezwala się na stosowanie mineralnych nawozów azotowych. Nawozy naturalne, którymi w rozumieniu ustawy o nawozach i nawożeniu są: obornik, gnojówka i gnojowica, odchody pochodzące od zwierząt gospodarskich z wyjątkiem odchodów pszczół i zwierząt futerkowych, bez dodatków innych substancji oraz guano, przeznaczone do rolniczego wykorzystania, nie podlegają kwalifikacji do stosowania w rolnictwie ekologicznym. Nawozy naturalne nie mogą pochodzić z gospodarstw prowadzących intensywny chów zwierząt. Nawozy naturalne można zbywać do bezpośredniego rolniczego wykorzystania wyłącznie na podstawie pisemnej umowy, którą obie strony przechowują przez okres co najmniej 8 lat.
Podstawa Prawna: art. 3 Rozporządzenia Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 września 2008 r.: Gospodarowanie glebą i nawożenie.
♦ W przypadku, gdy potrzeby odżywcze roślin nie mogą być zaspokojone przy pomocy środków określonych w art. 12 ust. 1 lit. a), b) i c) rozporządzenia (WE) nr 834/2007, w produkcji ekologicznej można używać – tylko w koniecznym zakresie – wyłącznie nawozów i środków poprawiających właściwości gleby, wymienionych w załączniku I do niniejszego rozporządzenia. Podmioty gospodarcze są zobowiązane przechowywać dokumentację potwierdzającą potrzebę użycia danego środka.
♦ Zawartość azotu w oborniku zwierzęcym stosowanym w gospodarstwie, określona w dyrektywie Rady 91/676/EWG (8) dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, nie może przekroczyć 170 kg rocznie na 1 hektar użytków rolnych. Limit ten stosuje się wyłącznie do użycia obornika gospodarskiego, suchego obornika i odwodnionego nawozu od drobiu, kompostowanych odchodów zwierzęcych, w tym nawozu od drobiu, przekompostowanego obornika i płynnych odchodów zwierzęcych.
♦ Gospodarstwa ekologiczne mogą zawierać pisemne umowy współpracy w zakresie zastosowania nadmiaru obornika pochodzącego z produkcji ekologicznej wyłącznie z innymi gospodarstwami i przedsiębiorstwami przestrzegającymi zasad produkcji ekologicznej. Maksymalny limit, o którym mowa w ust. 2, wylicza się z uwzględnieniem wszystkich jednostek produkcji ekologicznej zaangażowanych w taką współpracę.
♦ Aby poprawić ogólny stan gleby lub dostępność składników odżywczych w glebie lub w uprawach, można stosować odpowiednie preparaty z mikroorganizmów. Do aktywacji kompostu mogą być stosowane odpowiednie preparaty na bazie roślin lub preparaty mikroorganizmów.
Obornik, to nie tylko składniki mineralne niezbędne w żywieniu roślin, ale też masa organiczna, z której w glebie w procesach przemian powstaje próchnica. Wzrost próchnicy w glebie to poprawa jej żyzności i urodzajności, zdolności chemicznej, fizycznej i biologicznej gleby, poprawa jej struktury, napowietrzania gleby oraz zdolności zatrzymywania wody i składników odżywczych. Wraz z obornikiem oprócz składników pokarmowych i masy organicznej wprowadzamy do gleby jeszcze całą gamę korzystnych mikroorganizmów, które przyczyniają się do poprawy biologicznej aktywności gleby poprzez rozwój odpowiedniej mikroflory glebowej. Obieg materii organicznej i jej rozkład do prostych związków chemicznych i składników pokarmowych, które następnie wykorzystywane są w żywieniu roślin, to zasługa drobnoustrojów glebowych. Należy podkreślić w racjonalnym nawożeniu obornikiem to, że posiada on jako nawóz same zalety i korzyści tylko wtedy, kiedy stosowany jest w odpowiednich dawkach i terminach. Dawka nawozu naturalnego (obornik, gnojówka, gnojowica) na ha użytków rolnych w ciągu roku nie może przekroczyć 170 kg N/ha. Odpowiada to rocznej dawce obornika w ilości 35 ton na ha lub w dawce gnojowicy 45 m3 na ha/rok, co w przeliczeniu na obsadę zwierząt w gospodarstwie wynosi 2 sztuki duże na ha UR. Ograniczenia, co do ilości stosowanych nawozów naturalnych zostały wprowadzone w celu ochrony środowiska, głównie ochronę gleb i wód przed zanieczyszczeniem azotem i fosforem, gdyż N i P oprócz cennych podstawowych właściwości plonotwórczych, stanowią potencjalne źródło zanieczyszczeń rolniczych gleb i wód. Optymalnym terminem nawożenia obornikiem roślin i gleb jest wiosna, jednak dotyczy to gleb lekkich, natomiast na glebach ciężkich – zwięzłych, optymalnym terminem stosowania obornika jest późna jesień. Natomiast najlepszym terminem stosowania obornika na użytki zielone jest końcowy okres wegetacji roślin, czyli późna jesień. Wymiernym dla rolnika efektem nawożenia obornikiem na gruntach ornych jest wzrost plonu ziemiopłodów. Najbardziej polecanym nawozem w gospodarstwach ekologicznych jest kompost, jako najwłaściwsza forma nawożenia. Przy nawożeniu kompostem wprowadzana jest do gleby gotowa próchnica, która bardzo szybko wchodzi w równowagę z glebą, a składniki są wykorzystywane przez kilka lat. W związku z tym każde gospodarstwo powinno starać się przeznaczyć obornik na wytworzenie humusu. Racjonalne dawki nawozów na 1 ha to: obornik świeży – 5 do 15 ton; obornik przefermentowany i kompost – 10 do 25 ton; gnojówka i gnojowica – 10 do 20 m3.
Gospodarowanie ekologiczne wymaga większego nakładu pracy i większej precyzji w wykonywaniu odpowiednich zabiegów agrotechnicznych. Po podjęciu decyzji o przejściu na gospodarowanie ekologiczne koniecznym jest wykonanie badań odczynu i zasobności gleby, aby na podstawie wyników badań doprowadzić parametry gleby do właściwego poziomu przy użyciu nawozów dopuszczonych do stosowania w gospodarstwach ekologicznych.
Źródło: Załącznik I do rozporządzenia 889/2008.