Celem działań rolnika powinno być zminimalizowanie ujemnych skutków wywołanych stałą obecnością chwastów. Jednak wyparcie chwastów z pól uprawnych nie jest osiągalne, chociażby dlatego, że wiele z nich produkuje dużo diaspor zachowujących bardzo długo zdolność do kiełkowania. Dlatego obecnie mówi się nie o całkowitym niszczeniu chwastów, lecz o regulowaniu zachwaszczenia, bądź o takim sterowaniu ochroną przed chwastami, aby sprowadzić je do poziomu niezagrażającego roślinom uprawnym. Takie zdefiniowanie tego zagadnienia ma charakter ekologiczny, chwasty bowiem spełniają też rolę pożyteczną, przyczyniając się do podtrzymywania różnorodności biologicznej ekosystemu.

Terminem stan zachwaszczenia określa się liczbę gatunków chwastów na jednostce powierzchni i odzwierciedla on skład florystyczny danego zbiorowiska.

Stopień zachwaszczenia to całkowita liczba lub biomasa chwastów jednego gatunku lub różnych gatunków na jednostce powierzchni.

Istnieje szereg metod ograniczenia zachwaszczenia, które są stosowane w rolnictwie ekologicznym i pozwalają zapobiec zachwaszczeniu, nie przyczyniając się do zanikania wrażliwych gatunków chwastów. Wśród nich wyróżniamy:

•  stosowanie płodozmianu,
•  uprawę lokalnych odmian roślin uprawnych,
•  uprawę międzyplonów,
•  przestrzeganie optymalnych terminów siewów,
• odpowiednie normy wysiewu,
• stosowanie nawozów organicznych,
• stosowanie bronowania.

W ostatnich latach, oprócz tzw. „prostej” szkodliwości chwastów (obniżanie poziomu i jakości plonów), zaczęto zwracać uwagę na ich bardziej skomplikowaną rolę w ekosystemach.

Współcześnie uprawiane gatunki roślin nie są naturalnymi składnikami agroekosystemu, lecz powstały w wyniku celowej działalności człowieka. Ich utrzymywanie w agroekosystemie zależy od właściwie prowadzonych czynności agrotechnicznych, z regulowaniem poziomu zachwaszczenia włącznie. Dlatego pola uprawne, sady, plantacje krzewów jagodowych i warzywnych, nawet w rolnictwie ekologicznym, nie są naturalnym środowiskiem. Jednym z warunków uzyskiwania wysokich i dobrej jakości plonów roślin uprawnych jest umożliwienie im wzrostu w środowisku wolnym od chwastów. Rośliny niepożądane, występujące na plantacjach uprawianych roślin wbrew woli człowieka, potocznie nazywane chwastami, są nieodłącznym składnikiem agrofitocenozy. Towarzyszą one roślinom uprawnym na każdym polu i nieznane są przypadki uprawy z powodzeniem jakiegokolwiek gatunku roślin bez odchwaszczania. Dlatego regulowanie poziomu zachwaszczenia jest uznawane za bardzo ważny zabieg ochrony szczególnie w ekologicznej i integrowanej uprawie roślin. Obawa przed zagrożeniem ze strony chwastów i brakiem możliwości skutecznego ich zwalczania stanowi dla wielu rolników główną przeszkodę uniemożliwiającą konwersję z uprawy konwencjonalnej na ekologiczną.

Szczególne znaczenie w kierowaniu ochroną przed chwastami ma znajomość biologicznych właściwości chwastów, miedzy innymi takich jak sposób rozmnażania, przynależności do grup biologicznych, okresów w których poszczególne gatunki występują w sezonie wegetacyjnym i warunków siedliska wpływających na kiełkowanie i wschody. Chwasty rozmnażają się z diaspor, czyli części roślin, z których po oddzieleniu od rośliny macierzystej wyrastają nowe rośliny. Diaspory dzielą się na generatywne (nasiona, owoce, zarodniki) i wegetatywne (rozłogi, odrosty korzeniowe, cebule, bulwy, ukorzeniające się nadziemne części roślin). W odróżnieniu od nasion roślin uprawnych, które po wysianiu wschodzą szybko i równomiernie, kiełkowanie nasion chwastów rozciąga się zwykle na wiele miesięcy, a nawet lat. W warunkach niesprzyjających kiełkowaniu zdolne do kiełkowania nasiona niektórych gatunków mogą przetrwać w glebie do kilkudziesięciu lat. Zazwyczaj jednak nasiona większości chwastów, dojrzewające i dostające się do gleby w danym roku, kiełkują w ciągu 4-6 lat. Rozłogi, kłącza lub cebule chwastów również mogą przetrwać w glebie długie okresy niesprzyjające. Chwasty rozmnażające się generatywnie charakteryzuje bardzo wysoki współczynnik rozmnażania, tzn. wytwarzają one ogromną liczbę nasion.

Biologiczna klasyfikacja chwastów wg długości cyku życiowego

1. Efemerydy – rośliny o bardzo krótkim cyklu życiowym (4-6 tyg.); w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego w sprzyjających warunkach mogą wydać kilka pokoleń: gwiazdnica pospolita, wiechlina roczna.
2. Jare właściwe – cykl rozwojowy przechodzą w ciągu jednego okresu wegetacyjnego, wschodzą wiosną lub latem, wytwarzają pęd kwiatowy i po wydaniu nasion zamierają, siewki jesienne giną od wczesnych przymrozków lub podczas zimy.
   • Jare wczesnych wschodów  – kiełkują masowo w niższych temperaturach przed ukazaniem się wschodów lub nawet przed siewem roślin uprawnych: gorczyca polna, rzodkiew świrzepa, owies głuchy.
   • Jare średnio wczesnych wschodów – kiełkują przy wyższej temperaturze po ukazaniu się wschodów zbóż jarych: komosa biała, rdest powojowaty.
   • Jare późnych wschodów – gatunki ciepłolubne kiełkują w temperaturze >10^oC: chwastnica jednostronna.
3. Zimujące – gatunki chwastów, które w zależności od pory kiełkowania zachowują się jak formy jare lub ozime.
   • Kiełkujące wiosną lub latem nie tworzą rozety, strzelają od razu w pęd, dojrzewają i wydają nasiona przed zimą.
   • Kiełkujące jesienią tworzą rozetę – po przezimowaniu w roku następnym wydają nasiona, mogą one przetrwać zimę, ale zimowanie nie jest warunkiem koniecznym do ich owocowania.
   • O przewadze form jarych: fiołek polny, tasznik pospolity.
   • O przewadze form ozimych: rumian polny, maruna bezwonna, chaber bławatek, mak polny, miotła zbożowa.
4. Ozime właściwe – podobnie jak zboża ozime kiełkują jesienią i zimują w postaci rozety, na wiosnę wytwarzają pęd kwiatowy i potem wydają nasiona. Umownie do tej grupy zalicza się te gatunki, które większość typów jest ozimych.
5. Dwuletnie – do kwitnienia i wytworzenia nasion potrzebują dwóch pełnych okresów wegetacyjnych. W pierwszym roku kiełkują, tworzą zgrubiały korzeń oraz rozetę liściową, w następnym roku rozwijają pęd kwiatowy, owocują i zamierają.
6. Wieloletnie (trwałe, byliny) –  nie zamierają po pierwszym wydaniu nasion, lecz życie osobnicze przedłużają za pomocą pączków przybyszowych wytwarzanych na organach zimujących, owocują wielokrotnie, rozmnażają się generatywnie i wegetatywnie.
   • O korzeniu palowym (z szyjką korzeniową): babka lancetowata, mniszek pospolity.
   • O rozłogach podziemnych: perz rozłogowy, skrzyp polny.
   • Korzeniowo-rozłogowe: ostrożeń polny, mlecz polny, szczaw polny.
   • Cebulkowate: czosnek winnicowy.

   Głębokość rozmieszczenia organów podziemnych chwastów wieloletnich:

   • płytko (do 10 cm): szczaw polny;
   • w warstwie ornej (do 20 cm): perz właściwy;
   • do 50-60 cm: babka lancetowata, mniszek pospolity, podbiał pospolity;
   • głęboko (do kilku metrów): powój polny, ostrożeń polny, skrzyp polny.

Ograniczanie występowania chwastów wieloletnich

Chwasty wieloletnie są grupą roślin trudną do zwalczania z wykorzystaniem tylko zdolności konkurencyjnej roślin uprawnych. Przy ich eliminacji istotny jest termin i sposób wykonywania zabiegów uprawowych. Do najbardziej uciążliwych chwastów wieloletnich, stanowiących największy problem w gospodarstwach ekologicznych, należą: perz, ostrożeń polny oraz szczawie. Należy pamiętać o tym, że chwasty rozmnażające się wegetatywnie są najbardziej wrażliwe na wykonywane zabiegi w okresie, kiedy substancje zapasowe zgromadzone w systemie korzeniowym są odprowadzane do nowo rozwijanych pędów nadziemnych. Pocięcie na przełomie lata i jesieni systemu korzeniowego i wydobycie go na powierzchnię, przesuszenie i usunięcie z pola ogranicza rozprzestrzenianie się tych gatunków chwastów.

Zapobieganie rozprzestrzenianiu się perzu

Działania profilaktyczne ograniczające rozprzestrzenianie się perzu powinny być podejmowane zarówno w odniesieniu do rozłogów, jak i nasion. Ogranicza rozprzestrzenianie rozłogów:

• czyszczenie maszyn i narzędzi (pługów, bron, kultywatorów) powracających z pola zachwaszczonego perzem,
• regularne wykaszanie obrzeży pól,
• niewyrzucanie na pryzmy obornikowe czy kompostowe rozłogów perzu,
• zaorane wieloletnich traw z motylkowatymi, nawet po pierwszym roku użytkowania w przypadku gdy wypadły motylkowe (np. na skutek mrozu) i posianie w tym miejscu jednorocznych roślin pastewnych.

Do działań profilaktycznych w rozprzestrzenianiu nasion perzu zaliczamy:

• wysiew materiału siewnego wolnego od nasion tego chwastu,
• unikanie rozsiewania nasion w czasie sprzętu kombajnem,
• na TUZ wykaszać niedojady przed osypywaniem się nasion.

Różna jest tolerancja i wrażliwość roślin uprawnych na obecność perzu. Do roślin wrażliwych, reagujących znaczną obniżką plonów, należą: jęczmień, owies, koniczyna, lucerna, rośliny warzywne, kukurydza. Bardziej tolerancyjne, przy umiarkowanym stopniu zaperzenia (do 10 pędów/10 m²), są rośliny ozime – szczególnie żyto i pszenica. Roślinami dobrze radzącymi sobie z perzem są gryka i ziemniak (choć istnieje zagrożenie przerastania rozłogów przez bulwy, co obniży wartość handlową bulw). Gryka jest szczególnie polecana jako roślina poplonowa na nawóz zielony. W przypadku silnego zaperzenia sama uprawa roślin o dużym potencjale konkurencyjności nie zapobiegnie rozprzestrzenianiu się perzu.

Bezpośrednie metody niszczenia rozłogów perzu

Sukces w zwalczaniu perzu zależy od wyboru metody, dostosowania jej do przebiegu pogody i systematycznego powtarzania zabiegów. Mechaniczne niszczenie rozłogów perzu może odbywać się dwoma sposobami:

• przez „zmęczenie” polegające na kilkakrotnym cięciu rozłogów, powtarzanym, gdy perz zaczyna odrastać, doprowadzającym do wyczerpania składników pokarmowych zgromadzonych w rozłogach;
• przez wysuszenie wydobywanych na powierzchnię gleby rozłogów, poddawanych działaniu czynników atmosferycznych (słońce, wiatr lub mróz).

Likwidacja perzu polega na powtarzaniu zabiegów uprawowych przez okres 4-6 tygodni. Najlepszym terminem do rozpoczęcia walki z nim jest lipiec-sierpień, po sprzęcie roślin. Im wcześniej zostaną podjęte działania, tym większa jest ich efektywność. Nie należy wykonywać pierwszego zabiegu pługiem tylko talerzówką lub kultywatorem, gdyż rozłogi umieszczone byłyby wówczas na dnie bruzdy, a wykonywane po orce bronowanie będzie mało skuteczne. Bardzo dobrym narzędziem do „zmęczenia” perzu w lecie jest glebogryzarka. Zabieg gryzowania gleby, przed siewem poplonu na nawóz zielony, powinien być powtarzany tak długo, jak długo będą pojawiały się nowe pędy perzu.

Zwalczanie ostrożenia polnego

Zachwaszczenie pól ostrożeniem polnym jest narastającym problemem w gospodarstwach ekologicznych, ponieważ jest to jeden z najbardziej uporczywych chwastów rozłogowych. Jego rozprzestrzenianiu się sprzyja wysoki udział zbóż i roślin jarych w strukturze zasiewów oraz zaniedbywanie jesiennej uprawy roli. Ostrożenie są najbardziej podatne na zwalczanie na początku fazy kwitnienia (czerwiec), kiedy zapasowe substancje pokarmowe zgromadzone w systemie korzeniowym są odprowadzane do części nadziemnej. Efektywna walka z ostrożeniem polnym może być prowadzona w okresie osłabienia korzeni rozłogowych, tzn. w czerwcu, kiedy zgromadzone w nich zapasy pokarmowe zostały zużyte na wykształcenie pędów kwiatowych, a także w lipcu i sierpniu, póki jeszcze się nie wzmocniły młode korzenie rozłogowe. Z tego względu, najlepszą metodą zwalczania ostrożenia jest krótkie ugorowanie. Zabiegi uprawowe, w zależności od tego, jaką roślinę następczą zamierzamy uprawiać, powinny zaczynać się w czerwcu-lipcu do połowy lub końca sierpnia. Pierwszym zabiegiem uprawowym powinna być podorywka, a po niej w zależności od ciężkości i stanu gleby bronowanie lub kultywatorowanie, a nawet w razie konieczności dodatkowa pogłębiona orka wraz z następczymi zabiegami pielęgnacyjnymi. Wysiew poplonów jest bardzo skuteczną formą walki z ostrożeniem. Wysiew rzepy ścierniskowej dobrze ogranicza wegetatywne rozmnażanie, gdyż szybko rozwijająca się rzepa jako roślina poplonowa tworzy zwartą pokrywę hamującą rozwój rozet ostrożenia oraz zapobiega wzmacnianiu jego korzeni rozłogowych. Dobre efekty dają również ozime mieszanki poplonowe. Udany poplon ozimy osłabia rozwój ostrożenia polnego, a wykonana po nim orka uniemożliwia wybijanie odrostów. Skutecznym sposobem ograniczania jego występowania jest uprawa traw z motylkowatymi lub motylkowatych w czystym siewie, które będą kilka razy w roku koszone lub wypasane. Sprawdzoną metodą jest też wprowadzenie zabiegu spulchniania podglebia, w którym rozrastają się korzenie rozłogowe. Zabieg ten winien być wykonany w okresie największego osłabienia korzeni i wymaga użycia głębosza o sztywnych łapach, pracującego na głębokości większej niż 40 cm. Nie należy stosować głębosza na glebach ciężkich, gdyż pozostawia on bardzo nierówną powierzchnię gleby, co wyraźnie utrudniłoby wykonanie następnych zabiegów.

Zapobieganie rozprzestrzeniania się szczawiu kędzierzawego

Szczaw występuje bardzo powszechnie, gdyż pojedyncza roślina wytwarza wiele tysięcy nasion, długo zachowujących żywotność w glebie. Wegetatywnie może rozmnażać się tylko z odciętych pługiem, kultywatorem lub innym narzędziem podziemnych części pędów wraz z odcinkami korzenia. Nie tworzy nowych roślin z samego korzenia , ponieważ nie ma pączków, z których mogłaby rozwinąć się nowa roślina. Profilaktyka w rozpowszechnianiu się tego chwastu polega na:

• przestrzeganiu porządku w obrębie całego gospodarstwa,
• usuwaniu chwastów rosnących w obrębie siedliska i składowaniu ich na pryzmie kompostowej z gorącą fermentacją,
• czyszczeniu materiału siewnego.

Natomiast bezpośrednia metoda niszczenia szczawiu to kilkakrotna uprawa kultywatorem podoranej ścierni.

Reasumując

Podstawą efektywnego ograniczania zachwaszczenia w gospodarstwie ekologicznym jest znajomość struktury gleby, kultury jej utrzymania. Ograniczanie zachwaszczenia jest znacznie trudniejsze na glebie o złej kulturze rolnej. Utrzymanie lub poprawa żyzności gleby jest jednym z elementów oddziaływania na zachwaszczenie. Gleba żyzna, w dobrej kulturze, zapewniająca optymalne warunki wzrostu i rozwoju roślin, zwiększa stopień konkurencyjności roślin uprawnych w stosunku do chwastów. W warunkach gospodarstwa ekologicznego żyzność gleby jest budowana na odpowiednim zmianowaniu, uprawie międzyplonów, mulczowaniu powierzchni gleby, stosowaniu przefermentowanego obornika, kompostów oraz właściwym zagospodarowaniu resztek roślinnych. Natomiast wszelkie działania agrotechniczne zwiększające dostępność składników pokarmowych wpływają zarówno na zbiorowisko chwastów, jak i na roślinę uprawną.

Opracowała: Elżbieta Dryjańska, WODR w Poznaniu

Literatura: Przewodnik ograniczania zachwaszczenia w gospodarstwie ekologicznym – IUNG-PIB.