Ochrona roślin w rolnictwie ekologicznym polega przede wszystkim na zapobieganiu rozprzestrzeniania się chwastów, szkodników i chorób. Podstawą ochrony roślin są właściwie i terminowo przeprowadzone zabiegi agrotechniczne, gdyż to właśnie one stwarzają odpowiednie warunki do prawidłowego rozwoju roślin uprawnych. Szczególny nacisk w rolnictwie ekologicznym kładzie się na stosowanie optymalnej agrotechniki (zabiegów uprawowych, wysiewu, prawidłowego zmianowania i nawożenia) oraz na profilaktykę, czyli metody przeciwdziałające porażeniu chorobami lub zmniejszające ich natężenie.

Zasadniczym czynnikiem warunkującym opłacalność upraw ekologicznych jest odpowiedni dobór odmian. Poza zwiększoną odpornością na choroby i szkodniki, odmiany do upraw ekologicznych powinny charakteryzować się dobrą konkurencyjnością w stosunku do chwastów i stabilnością plonu w różnych warunkach klimatyczno-glebowych. W kraju nie ma oficjalnych list odmian rekomendowanych do produkcji ekologicznej. Nie wszystkie odmiany wpisane do Krajowego Rejestru odmian gatunków roślin uprawnych mogą być uprawiane w gospodarstwach ekologicznych. Stąd tak ważna, dla praktyki rolniczej, jest prowadzona przez Państwowe Instytuty Badawcze (PIB) ocena przydatności poszczególnych odmian do upraw w rolnictwie ekologicznym oraz wskazywanie przez PIB gatunków i odmian przydatnych do produkcji ekologicznej.

Prawidłowa agrotechnika w gospodarstwie ekologicznym zapewnia dobre warunki rozwoju roślinom. Rośliny są wówczas silne i dobrze wykształcone, a w przypadku pojawienia się organizmów szkodliwych są bardziej odporne na ich negatywne oddziaływanie. Nieoceniony jest właściwy płodozmian. Następstwo roślin po sobie nie może być przypadkowe, przedplon powinien zostawić po sobie dobre warunki rozwoju i wzrostu. Należy przede wszystkim unikać zbyt częstej uprawy tego samego gatunku rośliny po sobie, czyli tzw. monokultur. Na takich polach dochodzi bowiem do niebezpiecznego nagromadzenia materiału infekcyjnego. W strukturze zasiewów należy przede wszystkim zmniejszyć udział zbóż, więcej wprowadzić roślin bobowatych oraz upraw o znaczeniu sanitarnym (np. lucerna, gorczyca), stosować międzyplony i nawozy zielone. Zmniejszenie udziału zbóż poniżej 50% po kilku latach powoduje ustąpienie najgroźniejszych chwastów, a choroby podstawy źdźbła nie stanowią zagrożenia ekonomicznego.

Stosowanie zdrowego, dobrej jakości i kwalifikowanego ekologicznego materiału siewnego jest jednym z podstawowych uwarunkowań zdrowotności plantacji. Istotny jest zarówno dobór odmiany, jak i właściwy termin oraz gęstość siewu. Zbyt wczesny wysiew zbóż jarych w niedogrzaną glebę wydłuża okres wschodów i naraża rośliny na porażenie przez patogeny powodujące zgorzele siewek, natomiast zbyt duże zagęszczenie łanu zboża może być przyczyną większego porażenia przez mączniaka prawdziwego czy rdzę brunatną.

Jednym z ważniejszych zabiegów jest zaprawianie materiału siewnego. Nasiona można zaprawiać na mokro bądź na sucho. Zaprawianie na mokro, tj. moczenie nasion:

• w roztworze nadmanganianu potasu (3 g/10 l wody) przez 20 minut przeciwko chorobom grzybowym;
• moczenie w wodzie o temperaturze 30°C przez 10 godzin i przez 10 minut w wodzie o temperaturze 50°C przeciwko chorobom bakteryjnym;
• moczenie w wywarze z drobno posiekanych gałęzi czeremchy zwyczajnej, zbieranych w momencie nabrzmiewania pąków do rozwinięcia liści na gałęziach (posiekany surowiec zalewa się wrzącą wodą, gotuje przez pół godziny, po przestudzeniu moczy się nasiona od 12 do 24 godzin);
• moczenie w naparze z rumianku (150 g suszu 10 l wody) przez 30 minut.

Po tych zabiegach nasiona należy osuszyć na bibule, gazie. Zaprawianie na sucho prowadzimy poprzez wymieszanie:

• z popiołem drzewnym – skuteczny jest z drzew liściastych z wyjątkiem dębu, a najlepszy z czeremchy zwyczajnej;
• z mączką bazaltową – dobry efekt uzyskuje się wtedy, gdy wymiesza się nasiona na kilka dni przed planowanym wysiewem.

Zasiewy mieszane w rolnictwie ekologicznym bardzo dobrze się sprawdzają. Zróżnicowanie genetyczne roślin na danym polu jest czynnikiem sprzyjającym ograniczaniu występowania chorób i szkodników. Takim zróżnicowaniem są rozmaite kompozycje zasiewów mieszanych. Pod pojęciem zasiewów mieszanych należy rozumieć zarówno międzygatunkowe mieszanki (np. zbożowo-strączkowe i zbożowo-zbożowe), jak i mieszanki międzyodmianowe w obrębie jednego gatunku (np. jęczmienia). Uprawa zbóż w postaci mieszanek wprowadza bioróżnorodność, która dzięki odrębności wprowadzanych roślin pozwala na lepsze wykorzystanie zasobów środowiska, bez zakłócania jego równowagi biologicznej. Dzięki lepszemu wykorzystaniu warunków siedliskowych i agrotechnicznych oraz mniejszej wrażliwości na porażenie przez choroby i uszkodzenia przez szkodniki, mieszanki cechują się wyższym i stabilniejszym plonowaniem w porównaniu do odmian uprawianych w siewie czystym.

Właściwy termin zbioru ma także istotny wpływ na uzyskanie zadowalającego plonu. Opóźniony termin zbioru zbóż powoduje obniżenie jakości ziarna z powodu występowania np. fuzariozy kłosów lub porastania. Pamiętać również należy o tym, że zanieczyszczone maszyny są często powodem rozprzestrzeniania się organizmów szkodliwych dla roślin uprawnych. Ważnym zabiegiem jest również likwidowanie pozostających na polach resztek pożniwnych, które są kryjówkami i miejscem zimowania wielu patogenów i szkodników, np. w resztkach kapusty, a zwłaszcza na głąbach, zimują jaja mszycy kapuścianej i chowacza galasówka. Metody zapobiegawcze, które mają na celu niedopuszczenie do wystąpienia szkodników lub ułatwienie roślinie przetrwanie przy kontakcie ze szkodnikiem są bardzo istotne, ale docenić trzeba znaczenie pozostałych metod. Metody hodowlane pozwalają na uzyskanie odmian odpornych czy mniej wrażliwych na choroby i szkodniki. Natomiast metody bezpośredniego zwalczania mają na celu interwencyjne obniżenie liczebności szkód, gdy szkodniki przekroczyły próg ekonomicznej szkodliwości. Stosuje się wówczas zarówno metody fizyczne, polegające na zastosowaniu czynników fizycznych, np. wysokie i niskie temperatury, ultradźwięki, promieniowanie np. odkażanie narzędzi, gleby, wypalanie chwastów, stosowanie ultradźwięków do zwalczania szkodników w magazynach, jak i metody biologiczne polegające na wykorzystaniu w celu zwalczania szkodników chorób roślin ich naturalnych wrogów np. patogenów, pasożytów. Ochrona pożytecznych organizmów, np. zakładanie ptakom domków lęgowych – dzięki temu zwiększymy ich ilość. Zatem widzimy, że na zdrowotność roślin w rolnictwie ekologicznym ma wpływ wiele czynników:

• właściwości fizyczne gleby, zasobność w makro- i mikroelementy,
• dobór odmian,
• zdrowy materiał siewny i sadzeniakowy,
• zaprawianie materiału siewnego,
• właściwe zmianowanie,
• prawidłowe przygotowanie gleby oraz terminowe wykonywanie zabiegów uprawowych, siewu i zabiegów pielęgnacyjnych,
• warunki atmosferyczne w czasie wegetacji,
• prawidłowy zbiór i przechowywanie,
• czystość maszyn.

Zapobieganie szkodom wyrządzanym przez szkodniki i choroby w uprawach ekologicznych polega przede wszystkim na stosowaniu płodozmianu i odpowiednich technik uprawy, doborze gatunków i odmian odpornych, a także na wykorzystaniu w walce z organizmami szkodliwymi substancji i organizmów naturalnie występujących w środowisku, np. naturalnych antagonistów patogenów. W rozporządzeniu Komisji (WE) nr 889/2008, ustanawiającym szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych, w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli, ustawodawca stwierdza, że w przypadku, gdy odpowiednia ochrona roślin przed szkodnikami i chorobami z wykorzystaniem środków i metod agrotechnicznych określonych w rozporządzeniu (WE) nr 834/2007 nie jest możliwa, można stosować jedynie środki i substancje aktywne wymienione w Załączniku II rozporządzenia 889/2008. Preparaty podzielone są na grupy ze względu na substancje aktywne w swoim składzie:

• substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, np.: wosk pszczeli jako maść ogrodnicza, do smarowania ran po cięciu, żelatyna jako środek owadobójczy;
• mikroorganizmy wykorzystywane do biologicznego zwalczania szkodników i chorób: bakterie, wirusy i grzyby głównie jako insektycydy;
• substancje produkowane przez mikroorganizmy;
• substancje używane w pułapkach i dozownikach, np. fosforan dwuamonowy jako środek wabiący, tylko do użytku w pułapkach oraz feromony jako środek wabiący, tylko do użytku w pułapkach i dyspenserach;
• substancje przeznaczone do spryskiwania powierzchni między roślinami uprawnymi: ortofosforan żelaza jako środek zwalczający ślimaki i mięczaki;
• inne substancje używane w sposób tradycyjny w rolnictwie ekologicznym:
  • miedź w różnych formach jako środek grzybobójczy,
  • szare mydło (sól potasowa kwasu tłuszczowego);
• inne substancje:
  • wodorotlenek wapnia jako środek grzybobójczy (tylko w przypadku drzew owocowych),
  • wodorowęglan potasu jako środek grzybobójczy.

Wykaz środków ochrony roślin zakwalifikowanych w Polsce do stosowania w rolnictwie ekologicznym prowadzony jest przez Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu. Zamieszczony jest i aktualizowany na stronie: www.ior.poznan.pl.

Współczesny rolnik może i winien korzystać z systemów doradczych wspomagających podejmowanie decyzji o potrzebie wykonania zabiegów ochrony roślin. Systemy doradcze to zestawy instrukcji mające dopomóc producentom w podjęciu decyzji o konieczności przeprowadzenia zabiegu ochrony roślin w oparciu o podstawy ekologiczne z uwzględnieniem rachunku ekonomicznego i warunków klimatycznych. Elementami takich systemów są: bazy danych o agrofagach, bazy danych o środkach ochrony roślin, czynniki agrotechniczne, historia pól, informacje o pogodzie w formie monitoringu danych meteorologicznych lub prognozy pogody, aktualna sytuacja na plantacji, czynniki środowiskowe. Efektem końcowym są konkretne zalecenia dotyczące terminu zwalczania, oczywiście po uwzględnieniu elementu ekonomicznego – progu szkodliwości.

Podstawową metodą ochrony roślin w systemie rolnictwa ekologicznego jest szeroko rozumiana profilaktyka. W całokształcie dbałości o stan upraw ekologicznych swoje miejsce ma też monitoring plantacji. Należy prowadzić regularną obserwację upraw pod kątem patogenów i szkodników. Warto również śledzić strony internetowe, gdzie pojawiają się komunikaty o możliwości zagrożenia danym agrofagiem. Poniżej podaję strony internetowe, na których dostępne są komunikaty o możliwości zagrożenia danym agrofagiem bądź systemy doradcze wspomagające podejmowanie decyzji o potrzebie wykonania zabiegów ochrony roślin, z których również mogą korzystać rolnicy ekologiczni.

• www.ior.poznan.pl – Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy
• www.agrofagi.com.pl – platforma sygnalizacji agrofagów
• www.piorin.gov.pl – Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa
• www.iung.pulawy.pl – Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy
• www.wodr.poznan.pl – Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu

Jeśli zastosowane w gospodarstwie zabiegi agrotechniczne nie wystarczyły i plantacja jest zagrożona, rolnicy ekologiczni nie mogą korzystać ze wszystkich środków ochrony roślin, ale mają do wyboru szereg preparatów zakwalifikowanych przez Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu do stosowania w rolnictwie ekologicznym, z których mogą interwencyjnie skorzystać.