Potencjał produkcyjny gospodarstw rolnych w regionie Wielkopolska i Śląsk (w skład tego regionu wchodzą woj.: wielkopolskie, opolskie, kujawsko – pomorskie, dolnośląskie) można scharakteryzować przy pomocy informacji o :

Najwięcej inwentarza żywego (wyrażonego w jednostkach przeliczeniowych LU) posiadały gospodarstwa typu mieszanego i koncentrowały one 57% pogłowia zwierząt w regionie. Gospodarstwa typowo zwierzęce, specjalizujące się w chowie zwierząt trawożernych, krów mlecznych i zwierząt ziarnożernych skupiały łącznie 41,5% ogółu zwierząt (w LU) z regionu Wielkopolska i Śląsk. Zauważyć należy, że obserwowane rozłożenie pogłowia zwierząt w regionie między gospodarstwa mieszane, a gospodarstwa nastawione typowo na produkcję zwierzęcą jest wynikiem przede wszystkim liczebnej przewagi tych pierwszych gospodarstw nad drugimi i nie wynika bezpośrednio z intensywności produkcji zwierzęcej prowadzonej przez te gospodarstwa. Według podziału gospodarstw na klasy wielkości ekonomicznej prawie 50% inwentarza żywego wyrażonego w jednostkach przeliczeniowych LU znajdowało się w posiadaniu gospodarstw ekonomicznie określanych jako małe i średnio-małe (najliczniejsze grupy w próbie). W relacji do liczby gospodarstw , najwięcej sztuk przeliczeniowych LU miały w chowie gospodarstwa najsilniejsze ekonomicznie, które posiadały 18,6% LU wszystkich zwierząt z regionu.

Największe obszarowo są gospodarstwa rolne wyspecjalizowane w uprawach polowych, a najmniejsze w uprawach ogrodniczych i trwałych według podziału na typy rolnicze. Niski obszar gospodarstw ogrodniczych wynika z faktu, że znaczna część produkcji w tych gospodarstwach realizowana jest pod osłonami, a nie na użytkach rolnych. Również chów zwierząt ziarnożernych, zwłaszcza drobiu, nie wymaga powierzchni użytków rolnych , stąd stosunkowo niewielka przeciętna powierzchnia użytków w gospodarstwach nastawionych na chów tych zwierząt, mimo że są one silne pod względem ekonomicznym. W gospodarstwach podzielonych według klas wielkości ekonomicznej powierzchnia użytków rolnych wzrasta niemal proporcjonalnie wraz ze wzrostem wielkości ekonomicznej tych gospodarstw rolnych.

Użytki rolne dodzierżawione miały znaczący udział w powierzchni ziemi uprawianej przez gospodarstwa rolne w regionie Wielkopolska i Śląsk. Relatywnie do całkowitej powierzchni uprawianej, najwięcej ziemi (Wykres nr 1) dodzierżawiały gospodarstwa wyspecjalizowane w chowie krów mlecznych, według podziału na typy rolnicze. W najmniejszym stopniu z obcych użytków rolnych korzystały gospodarstwa specjalizujące się w uprawach ogrodniczych i uprawach trwałych. Jest to uzasadnione charakterem prowadzonej przez te gospodarstwa produkcji, która wymaga inwestowania w ziemię, a poczynione inwestycje amortyzują się przez kilkanaście lat. Inwestowanie zatem w obce grunty nie jest uzasadnione. Udział ziemi dodzierżawionej w użytkach rolnych gospodarstw podzielonych według klas wielkości ekonomicznej wzrastał niemal proporcjonalnie wraz ze wzrostem wielkości ekonomicznej tych gospodarstw (Wykres nr 2). W gospodarstwach bardzo małych ekonomicznie grunty obce stanowiły ok. 8% - 7% ziemi uprawnej, natomiast w gospodarstwach ekonomicznie najsilniejszych udział ziemi dodzierżawionej wynosił 81% - 77%. Należy pamiętać, że zdecydowana większość z tej grupy to gospodarstwa z osobowością prawną, które dzierżawiły użytki rolne z Agencji Nieruchomości Rolnych (dawniej: Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa).

Najwyższe zatrudnienie osób pełnozatrudnionych (AWU - jednostka przeliczeniowa pracy (ang. Annual Work Unit), obserwowane jest w gospodarstwach ogrodniczych i nastawionych na uprawy trwałe według podziału na typy rolnicze, co wynikało ze specyfiki produkcji w tych gospodarstwach. Również zatrudnienie w przeliczeniu na 100 ha UR w tych gospodarstwach jest wyższe od średniej w regionie Wielkopolska i Śląsk. Spośród pozostałych gospodarstw, najwyższe nakłady pracy zanotowały gospodarstwa wyspecjalizowane w chowie krów mlecznych, które wyróżniły się też najwyższymi nakładami pracy własnej członków rodzin rolniczych. Najniższą pracochłonnością cechowały się gospodarstwa wyspecjalizowane w chowie zwierząt trawożernych, natomiast gospodarstwa wyspecjalizowane w chowie trzody chlewnej i drobiu w najmniejszym stopniu korzystały z pracy najemnej (Wykres nr 3).

Poziom nakładów pracy w gospodarstwach bardzo dużych ekonomicznie był w niewspółmiernie wysoki w porównaniu do innych z próby gospodarstw podzielonych według klas wielkości ekonomicznej (Tabela nr 2). Każde z tych gospodarstw dało w analizowanych latach pracę przeciętnie 58 - 55 osobom pełnozatrudnionym. Nakłady pracy w tych gospodarstwach były 13-krotnie wyższe od nakładów pracy w grupie gospodarstw dużych ekonomicznie. Gospodarstwa bardzo duże ekonomicznie opierały swoją produkcję niemal całkowicie na najemnej sile roboczej (Wykres nr 4). Należy przy tym zaznaczyć, że w grupie tej znajdowały się przede wszystkim gospodarstwa z osobowością prawną. Pozostałe gospodarstwa, poza gospodarstwami dużymi ekonomicznie w których obca siła robocza miała wyższy udział niż własna, wykorzystywały przede wszystkim własną siłę roboczą. Nakłady pracy rosły wraz ze wzrostem wielkości ekonomicznej gospodarstw, odpowiednio od ok. 1,2 AWU w gospodarstwach najmniejszych do 4,5 AWU w gospodarstwach dużych ekonomicznie.

Odpowiednia struktura aktywów w gospodarstwach rolnych korzystnie wpływa na efektywność gospodarowania. Aktywa trwałe ze względu na swoją wartość zwykle mają wyższy udział w strukturze aktywów, niż aktywa obrotowe. Nadmierny jednak ich udział spowalnia tempo krążenia środków finansowych w gospodarstwie, co niekorzystnie wpływa na funkcjonowanie gospodarstwa. Polskie gospodarstwa indywidualne niestety mają w większości niekorzystną strukturę aktywów, którą można zaobserwować również w gospodarstwach regionu Wielkopolska i Śląsk. We wszystkich gospodarstwach analizowanych (Wykres nr 5) wartość środków trwałych stanowiła ponad 80% wartości aktywów ogółem. W najkorzystniejszej sytuacji pod tym względem znajdowały się gospodarstwa specjalizujące się w chowie krów mlecznych, zwierząt trawożernych w roku 2011 oraz uprawy polowe. Relatywnie najwięcej środków finansowych w aktywach trwałych unieruchomiły gospodarstwa w typie rolniczym uprawy trwałe. Wszystkie gospodarstwa z podziałem na klasy wielkości ekonomicznej (Wykres nr 6), poza najsilniejszymi ekonomicznie, miały niekorzystną strukturę aktywów. Udział wartości aktywów trwałych w wartości aktywów ogółem wynosił od ok. 92% w gospodarstwach najsłabszych ekonomicznie do ok. 88% - 85% w dużych i ok. 64% w ekonomicznie największych. Jak wynika z relacji aktywów trwałych do aktywów obrotowych, gospodarstwa z regionu są przemaszynowione, posiadają za dużo budynków, co w konsekwencji obciąża je wysokimi kosztami amortyzacji. Ponadto środki finansowe unieruchomione w trudno zbywalnych aktywach trwałych nie mogą być wykorzystane w bieżącym funkcjonowaniu gospodarstw i nie przyczyniają się do rozwoju tych gospodarstw. Lepsza struktura aktywów w gospodarstwach najsilniejszych ekonomicznie wiąże się z faktem, że w grupie tej dużo jest gospodarstw z osobowością prawną, które szybciej pozbywają się zbytecznych w ich funkcjonowaniu środków trwałych. W pasywach we wszystkich typach gospodarstw dominował kapitał własny (Tabela 1 i 2). Polskie gospodarstwa rolne charakteryzują się więc wysoką autonomią finansowania majątku.

Wyniki prezentowane w niniejszym opracowaniu są średnimi arytmetycznymi dla gospodarstw towarowych prowadzących rachunkowość rolną w ramach Polskiego FADN. Z tego względu nie mogą być uznawane za wyniki reprezentatywne dla ogółu gospodarstw rolnych.

Zbigniew Błaszczyk
Główny specjalista ds. ekonomiki
WODR w Poznaniu

Opracowano na podstawie: Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w latach 2010 - 2011 – IERiGŻ – PIB Warszawa.