Zasoby wodne Polski zaliczane są do najmniejszych w Europie, są one bardzo zmienne, od okresów suszy, po okresy podtopień i zagrożeń powodziowych. I niestety skala tych zjawisk nasila się. Susza jest równie niebezpieczna jak powódź, skutki odczuwane mogą być przez kilka lat. Jest za to mniej spektakularna niż powódź, dlatego może często jako zjawisko jest bagatelizowana. Przebieg pogody ma ogromny wpływ na nasze uprawy. Jednym z kluczowych czynników plonotwórczych jest woda. W wielu przypadkach woda, zarówno jej niedobór, jak i nadmiar, może stanowić ograniczenie rozwoju rolnictwa, szczególnie w przypadku spełnienia się prognoz globalnych zmian klimatu. Rolnictwo, produkcja żywności, potrzebuje dużej ilości wody. Oceniając potrzeby wodne roślin myślimy o ewapotranspiracji, która składa się z części wody wykorzystywanej przez rośliny w procesie transpiracji i parowania z powierzchni gleby i roślin. Reakcja różnych gatunków roślin, a nawet odmian na suszę jest różna w poszczególnych fazach ich wzrostu i rozwoju. Od wielkości transpiracji zależy wielkość plonu – przy braku wody automatycznie zmniejsza się plon. Tej części wody nie należy więc ograniczać. Z kolei parowanie wody z powierzchni gleby można uznać za straty i tutaj każde ograniczenie parowania uznawane jest za oszczędność i ograniczenie zużycia.
Przez ograniczanie zużycia wody w rolnictwie należy rozumieć racjonalne jej zużycie, czyli takie, które całkowicie zaspokaja potrzeby, ale nie powoduje niepotrzebnych strat.
Jak więc racjonalnie gospodarować wodą w rolnictwie? W rolnictwie, które korzysta tylko z wód opadowych, a nie korzysta z nawodnień, podstawowe metody oszczędzania wody to wprowadzanie upraw gatunków roślin odpornych na susze i zużywających mniej wody na wyprodukowanie użytecznej biomasy oraz ograniczanie wielkości parowania z powierzchni gleby. W gospodarstwach prowadzących produkcję roślinną z nawadnianiem oraz w gospodarstwach hodowlanych, rzecz ma się nieco inaczej.
Racjonalizacja użytkowania wody w rolnictwie to przede wszystkim:
- oszczędne gospodarowanie wodą (ograniczenie parowania, sprawniejsze urządzenia wodociągowe i systemy przesyłu wody);
- lepsze zarządzanie zapotrzebowaniem na wodę, sprawny i wiarygodny system monitoringu potrzeb i zużycia wody, uwzględnienie problematyki susz i niedoborów wody w planach gospodarowania wodami w dorzeczu;
- odpowiednie instrumenty wykonawcze, jak finansowanie oszczędnego gospodarowania wodą, ustalenie cen wody, rozdział wody.
Zużycie wody w gospodarstwie, to zużycie w gospodarstwie domowym oraz zużycie w budynkach inwentarskich, przede wszystkim w produkcji zwierzęcej. Opomiarowanie zużycia i system opłat za wodę faktycznie zużytą są podstawowym narzędziem wymuszającym oszczędne jej zużycie.
W przypadku niedoborów wody lub zagrożenia nimi, każdy zabieg agrotechniczny mający wpływ na strukturę gleby może poprawić jej pojemność wodną, jak i zasoby wody glebowej.
Możliwe działania i narzędzia, które zmierzają do ograniczania zużycia wody na polach:
-
Zabiegi ograniczające bezproduktywne zużycie wody zgromadzonej w glebie (ograniczenie strat na parowanie), np. poprzez:
- stosowanie nawozów naturalnych, szczególnie obornika,
- stosowanie międzyplonów,
- mulcz z resztek pożniwnych czy też roślin poplonowych, który dobrze sprawdza się w uproszczonych systemach uprawy,
- przyorywanie słomy,
- szybką podorywkę ścierniskową po żniwach (zatrzymanie parowania wody),
- agregatowanie zabiegów uprawowych, aby minimalizować ubijanie gleby,
- likwidację podeszwy płużnej i niedopuszczanie do zbicia warstwy podglebia,
- likwidowanie chwastów głęboko korzeniących się, szczególnie na ścierniskach, w uprawach szerokorzędowych,
- przykrywanie folią nieporośniętych fragmentów gleby,
- zrównoważone nawożenie, szczególnie przedsiewne i pogłówne podawanie składników odpowiedzialnych za gospodarkę wodną roślin, jak potas,
- przestrzeganie optymalnych terminów uprawy, siewu i sadzenia oraz ochrony roślin,
- rezygnację, tam gdzie można, z upraw roślin jarych na rzecz roślin ozimych, które lepiej wykorzystują wodę z zimowych opadów,
- stosowanie obniżonych norm wysiewu zbóż i rzepaku, co umożliwi silniejszy rozwój systemu korzeniowego i mocniejsze rozkrzewienie czy tworzenie pędów bocznych roślin.
-
W odniesieniu do samych roślin zaleca się uprawę gatunków i odmian:
- o krótszym okresie wegetacji,
- o mniejszych potrzebach wodnych,
- charakteryzujących się małym współczynnikiem transpiracji co do użytecznej części biomasy, czyli roślin zużywających mniej wody na jednostkę plonu.
W sytuacji stosowania nawodnień, wskazane jest korzystanie z rozwiązań wodooszczędnych, tj. minizraszacze, nawodnienia kroplowe itp. Nawadnianie kroplowe to rodzaj nawadniania, w którym woda dostarczana jest pod rośliny za pomocą taśmy bądź linii kroplującej, z której woda przez emitery wydostaje się kroplami bezpośrednio pod rośliny uprawne. W przypadku tej technologii woda trafia dokładnie pod rośliny, powoli nasącza glebę. Ogranicza to spływ powierzchniowy, a rośliny nie są poddawane szokowi termicznemu. Dynamiczne sterowanie nawodnieniami pozwala na precyzyjne określanie terminów prowadzenia nawodnień i ograniczania bezużytecznych strat wody, głównie na odpływ powierzchniowy i podziemny wody nie wykorzystanej przez rośliny. Natomiast w przypadku nawodnień grawitacyjnych, które charakteryzują się małą efektywnością, tj. pobierają dużo wody do systemu, raptem tylko około połowa tej wody wykorzystywana jest produktywnie przez rośliny. Ograniczanie strat wody z systemów grawitacyjnych może się odbywać również poprzez ograniczanie bezużytecznego odpływu wody po okresie zimowym i po dużych opadach, np. poprzez podpiętrzanie wody w rowach i małych ciekach. Retencjonowanie pozwala gromadzić wodę w okresach jej nadmiaru i wykorzystywać w okresie jej niedoboru.
Oszczędne gospodarowanie wodą w rolnictwie jest szczególnie ważne w regionach o dużym deficycie wody. Do takich regionów należy m.in. Wielkopolska. Trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że efekty wymierne przyniesie nie tylko samo oszczędzanie wody, ale niezbędne jest jej retencjonowanie. Koniecznie trzeba zatrzymywać wodę, aby móc ją wykorzystywać w okresach niedoboru. Tak zebrana woda poprawia też mikroklimat na polach w okresach suszy. I to nie tylko poprzez budowę dużych zbiorników retencyjnych, ale również poprzez małe zbiorniki i tzw. małą retencję.
Źrodło:
- „Gospodarowanie wodą w rolnictwie w obliczu ekstremalnych zjawisk pogodowych”, Fundacja Na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju, Warszawa 2012.
- „Poradnik rolniczy” nr 34/2015, str. 15-17.
- „Top Agrar Polska” nr 9/2015.
- „Bydło” nr 9/2015.