Potrzeba i konieczność ochrony środowiska naturalnego na poziomie gospodarstwa rolnego nabiera coraz większego znaczenia. W nowej Wspólnej Polityce Rolnej na lata 2014-2020 kwestie te są bardzo mocno akcentowane. W związku z powyższym proponuje się różne rozwiązania – technologie, które w najmniejszym chociażby stopniu przyczynią się do lepszej kondycji środowiska naturalnego na obszarach wiejskich. Jedną z takich proekologicznych technologii jest mata sanitarna wykonana z włókien naturalnych.

Mata została opracowana w Instytucie Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu w ramach międzynarodowego projektu badawczego EUREKA, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Narodowa Strategia Spójności. Jest ona produkowana w Zakładzie Lenkon w Stęszewie i ma służyć tworzeniu stref ochronnych zapobiegających rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych w rolnictwie i transporcie. Stosowanie jej zalecane jest na przejściach i przejazdach. Posiada ona pozytywną opinię Wojewódzkiego Inspektoratu Weterynarii w Poznaniu. Mata sanitarna z włókien naturalnych, sposób wytwarzania tej maty oraz zastosowanie włókien naturalnych do wytwarzania mat sanitarnych są chronione patentem na terenie kraju oraz podlegają międzynarodowej ochronie patentowej.

Mata jest produkowana w 100% z celulozowych włókien naturalnych konopi, lnu i juty techniką igłowania (wzdłużne wiązanie struktury wyrobu własnym włóknem za pomocą specjalnych igieł). Naturalne włókna lnu i konopi są pochodzenia krajowego. Mata składa się z kilku warstw. Dolna warstwa ma uodpornić matę na oddziaływanie mediów zewnętrznych, zapewnić jej dużą stabilność formy i przeciwdziałać wypłukiwaniu roztworu dezynfekcyjnego do podłoża, dzięki zastosowaniu elastycznej żywicy naturalnej (latex) – opcjonalnie. Warstwa środkowa maty, którą stanowi tkanina jutowa, posiada strukturę cechującą się zdolnością do powrotu do pierwotnej formy. Natomiast wierzchnia warstwa maty – włóknina naturalna (80% włókien konopnych i 20% włókien lnianych) odznacza się dużą wytrzymałością. Włókna naturalne posiadają znaczne, w porównaniu z włóknami chemicznymi zdolności higroskopijne, co oznacza, że mogą pochłonąć i utrzymać znacznie większe ilości roztworu środków dezynfekcyjnych stosowanych do odkażania (w badaniach chłonność 400-500% w stosunku do wagi użytej maty w stanie suchym). W efekcie użyty środek dezynfekcyjny w wyniku sił adsorpcji w mniejszym stopniu ocieka i wsiąka w podłoże. Włókniny z naturalnych surowców z uwagi na duże możliwości kształtowania struktury spełniają stawiane im wymagania użytkowe pod względem wytrzymałości i odprężności. Mata ma dużą wytrzymałość na rozrywanie wzdłużne i poprzeczne. Żywotność użytkowa maty wynosi około 6 miesięcy. Po jej zużyciu i wykorzystaniu nie ma problemu z utylizacją – w krótkim czasie ulega biodegradowalności (można ją poddać biodegradacji poprzez kompostowanie). Czas biodegradacji to około 10-12 miesięcy (całkowity rozpad).

Korzyści ze stosowania maty sanitarnej z włókien naturalnych (na podstawie przeprowadzonych badań laboratoryjnych):

• oszczędność środków dezynfekcyjnych ze względu na dużą higroskopijność maty (mniejsze spływanie i wsiąkanie),
• duża wytrzymałość,
• w stanie suchym może być przechowywana przez wiele miesięcy,
• biodegradowalność maty po wykorzystaniu,
• produkcja w oparciu o naturalne, corocznie odtwarzalne surowce roślinne, włókna lnu i konopi są pochodzenia krajowego,
• łatwość transportowania (rulon o długości 20 mb i szerokości 2 m),
• łatwość konfekcjonowania na potrzebne formatki przy użyciu ostrego noża,
• niski koszt zakupu maty.

Używanie mat sanitarnych może w znacznym stopniu przyczynić się do zwiększenia kontroli i zapobiegania rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych, co doskonale wpisuje się w działania mające na celu ograniczanie ognisk chorób zwierząt gospodarskich, regulowane prawem unijnym i krajowym. Tworzenie barier zapobiegających rozprzestrzenianiu się chorób pozwala zagwarantować dobrą kondycję zwierząt, co przekłada się na jakość produkcji i ostatecznie efekty ekonomiczne.

Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu podjął w 2014 r. próbę sprawdzenia maty sanitarnej wykonanej z włókien naturalnych w praktyce, poprzez realizację demonstracji w trzech gospodarstwach rolnych z produkcją zwierzęcą na terenie województwa wielkopolskiego. Realizacja demonstracji była też próbą podjętą w celu zwiększenia udziału innowacyjnych polskich technologii w doskonaleniu polskiego rolnictwa, szczególnie technologii prośrodowiskowych oraz ułatwiających jak najlepsze wypełnianie wymogów w zakresie dobrostanu zwierząt gospodarskich. Demonstracja realizowana była we współpracy z Instytutem Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu.

Jakich spodziewano się efektów:

• roztwór preparatu dezynfekcyjnego w mniejszym stopniu ocieka i „ucieka” do podłoża, a dzięki temu jest mniejsze zużycie preparatu dezynfekcyjnego,
• korzystny wpływ na kondycję zwierząt, ich zdrowotność, dzięki wprowadzeniu strefy ochronnej zapobiegającej rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych,
• wyrobienie wśród producentów rolnych dobrych nawyków w zakresie przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych zwierząt gospodarskich, dbałości o dobrostan zwierząt i ograniczania zanieczyszczenia środowiska naturalnego,
• zainteresowanie rolników zastosowaniem w gospodarstwie rolnym prośrodowiskowych technologii.

Demonstracja obejmowała obserwację mat w codziennym użytkowaniu w gospodarstwie rolnym, ich zdolność do pochłaniania i utrzymywania roztworu preparatu dezynfekcyjnego stosowanego do odkażania – ocena zdolności higroskopijnych. Przedmiotem obserwacji była też wytrzymałość i odprężność maty.

Maty sanitarne z włókien naturalnych o wymiarach 100 x 60 x 0,5 cm (wersja bez izolacji lateksowej) zostały wyłożone w gospodarstwach przy wejściu do budynku inwentarskiego. W jednym z gospodarstw mata została ulokowana w metalowej płytkiej „wannie”. W kolejnym z gospodarstw mata była wyłożona na drewnianej obudowie obłożonej folią. W ostatnim z gospodarstw mata położona była na podkładzie z folii, bez obudowy. Do nasączania maty używano preparat dezynfekcyjny Cid20. Stosowano 1% roztwór preparatu. Maty zostały po zainstalowaniu nasączone roztworem preparatu dezynfekcyjnego (1-2 litry). Odnotowano datę wyłożenia maty oraz datę pierwszego nasączenia, wpisując przy tym ilość podanego roztworu preparatu dezynfekcyjnego. Następnie, w okresie realizacji demonstracji, sprawdzano stopień nasycenia maty roztworem i systematycznie uzupełniano – dolewając roztwór preparatu do maty (1-2 litry). Każdorazowo odnotowywano daty, kiedy dolewano roztwór preparatu oraz ilość wlewanego roztworu. Ilość wlewanego roztworu, jak i częstotliwość polewania maty zależały od miejsca wyłożenia maty (ocienione czy też słoneczne), warunków atmosferycznych (opady, wysokie temperatury), stopnia eksploatacji maty (liczba osób przechodzących przez matę każdego dnia – liczba przejść każdego dnia). Dokonywano też zapisów dotyczących warunków pogodowych i innych ewentualnych szczególnych okoliczności zachodzących w trakcie realizacji demonstracji. Demonstrację realizowano przez około 7 miesięcy.

Wnioski końcowe

Wyrabianie wśród producentów rolnych dobrych nawyków w zakresie przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych zwierząt gospodarskich, dbałości o dobrostan zwierząt i ograniczanie zanieczyszczania środowiska naturalnego jest procesem długotrwałym, ale stałe uświadamianie wagi problemu i propagowanie dobrych przykładów w przyszłości na pewno przyniesie efekty. Z pewnością sam fakt zastosowania maty dezynfekcyjnej ma korzystny wpływ na kondycję zwierząt gospodarskich, ich zdrowotność, dzięki wprowadzeniu strefy ochronnej zapobiegającej rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych. Ma to szczególne znaczenie w obliczu licznym w ostatnich latach przypadków występowania niebezpiecznych chorób zwierząt na bardzo dużą skalę. Uznać więc można, że mata sanitarna z włókien naturalnych może spełnić przypisaną jej rolę – bezpiecznej dla środowiska naturalnego bariery ochronnej.

Generalnie stwierdza się po zakończeniu realizacji demonstracji, że mata dobrze pochłaniała i utrzymywała podawany roztwór preparatu dezynfekcyjnego. Pozytywnie też oceniono wytrzymałość i sprężystość maty. Pewien problem w eksploatacji maty stanowiły dni z intensywnymi opadami deszczu. W tych dniach mata była „podtopiona”, co może sugerować, że jest ona zbyt cienka i mimo swojej dużej zdolności do „trzymania” cieczy, nie może sobie poradzić w powyższej sytuacji. Z kolei podczas bardzo ciepłych, upalnych dni, zdaniem rolników, mata wysychała zbyt szybko, co również może sugerować, że jest zbyt cienka. Z drugiej jednak strony, jeżeli włókna naturalne posiadają znaczne w porównaniu z włóknami chemicznymi zdolności higroskopijne, to może oznaczać, że pomimo iż mata z włókien naturalnych jest cieńsza od maty syntetycznej, i tak zatrzymuje w sobie preparat dezynfekcyjny w optymalnej ilości i powstrzymuje go przed nadmiernym wyciekaniem i spływaniem. Ze względu na bezpieczeństwo dla środowiska naturalnego, zamiast stosować chemiczne preparaty dezynfekcyjne, można by podjąć próbę zastosowania preparatów przygotowanych na bazie efektywnych mikroorganizmów. Trzeba by tylko obserwować, czy mikroorganizmy nie przyspieszą rozkładu maty? Ze środowiskowego punktu widzenia istotna jest biodegradowalność maty po jej wykorzystaniu (nie ma problemu utylizacji odpadów, matę można przekompostować) oraz produkcja w oparciu o naturalne, corocznie odtwarzalne surowce roślinne, przede wszystkim włókna lnu i konopi pochodzenia krajowego.

Badania prowadzone w Instytucie Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu miały na celu m.in. ocenę wytrzymałości maty na działanie sił zrywających. Próby wykazały, że na wytrzymałość maty nie wpływa bezpośrednio jej grubość, ale rodzaj wzmacniającej tkaniny stanowiącej warstwę maty. Po okresie realizacji demonstracji – po około 7. miesiącach mata jest w dobrej kondycji (w jednym z gospodarstw stwierdzono nieznaczne tylko zmiany – rozciągnięcie maty w stosunku do wyjściowego rozmiaru oraz zaczątek rozpadu na brzegach maty). 

Źródło: opracowania Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu oraz własne.