Krajobraz to fragment powierzchni ziemi o określonej fizjonomii (o określonych, powtarzalnych cechach), na którą składa się mozaika ekosystemów* określonego typu. Krajobraz to przestrzeń, w której funkcjonujemy, na którą oddziałujemy, ale która ma wpływ także na nasze życie. Rozróżnia się różne typy krajobrazu. W Polsce dominuje obecnie krajobraz kulturowy, którego zasadnicze elementy powstały i są nadal pod stałą presją działalności człowieka. Krajobraz rolniczy natomiast, to typ krajobrazu zdominowany przez rolnicze formy zagospodarowania przestrzeni. Jest krajobrazem ze znacznym udziałem elementów antropogenicznych (powstałych pod wpływem czynników zależnych od człowieka). Na pozór jest to krajobraz niesprzyjający dzikiej przyrodzie, w rzeczywistości zamieszkany jest przez bogaty świat roślin i zwierząt.

Wyrazem uznania krajobrazu jako istotnej części naszego życia jest sporządzona we Florencji, w 2000 r., Europejska Konwencja Krajobrazowa, ratyfikowana przez Polskę. Konwencja stwierdza, że krajobraz jest podstawowym komponentem europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, zakłada między innymi promowanie ochrony, gospodarski i planowania krajobrazu, a także organizowanie współpracy europejskiej w tym zakresie. Współczesny krajobraz jest mozaiką różnych elementów, tak naturalnych, jak i stworzonych przez człowieka. Różnorodność oczekiwań względem krajobrazu wyrażana przez różne grupy użytkowników zmusza do szerokiego spojrzenia na możliwości dalszego jego wykorzystania i przekształcania. Poziom zdegradowania krajobrazów europejskich zmusza do zahamowania tych procesów, czego domaga się coraz liczniejsza część społeczeństwa. Zachowanie określonych typów krajobrazu jest ważne z punktu widzenia ochrony flory i fauny.

Jakie cechy krajobrazu rolniczego będą więc pożądane i preferowane z punktu widzenia ochrony przyrody? Będzie to krajobraz urozmaicony, stanowiący mozaikę większej liczby ekosystemów, z agrocenozami** ekstensywnie użytkowanymi, bogatymi w łąki, kępy i pasy drzew, miedze, oczka wodne, torfowiska. To właśnie te wszystkie enklawy gromadzą ogromne bogactwo gatunków i są ostojami naturalnych cech miejscowej przyrody. Często stanowią one korytarze ekologiczne, które umożliwiają przemieszczanie zwierząt i pozwalają zachować właściwą strukturę genetyczną populacji zasiedlających większy obszar. Niepożądane są natomiast wszelkiego rodzaju elementy obce geograficznie. Preferowane są w nasadzeniach rodzime dla danego regionu gatunki roślin i zwierząt. Bardzo istotny dla wizerunku polskiej wsi, choć nadal niedoceniany jest aspekt kulturowy. Zachowanie cech i tradycji regionalnych, to jedno z ważniejszych zadań architektury krajobrazu i planowania przestrzennego, ale także i samego rolnictwa.

Uwaga! Tradycyjne użytkowanie gruntów nie oznacza wcale konieczności powrotu do prymitywnych form rolnictwa. Przez rolnictwo tradycyjne nie musimy rozumieć takiego sposobu użytkowania, jakie istniało setki lat temu. Dzisiaj jeszcze w wielu miejscach w kraju zachowały się tradycyjne odmiany roślin i rasy zwierząt, a łąki w dolinach rzecznych koszone są zgodnie z rytmami rzek. Niektóre ekosystemy, które uznaje się dzisiaj za ważne z punktu widzenia ochrony przyrody, są właśnie wytworem działalności człowieka. Nie wyklucza się stosowania nowoczesnych maszyn i urządzeń, a raczej jedynie promuje się ich wykorzystanie zgodnie z dotychczasowymi praktykami rolniczymi przyjętymi w danej okolicy, które są korzystne z punktu widzenia ochrony zasobów przyrodniczych.

Zagrożenia i ochrona krajobrazu w rolnictwie. Podstawowym aktem prawnym  w zakresie ochrony przyrody jest ustawa o ochronie przyrody ((Dz. U. z 2013 r., poz. 627). Zgodnie z zapisami tej ustawy przez ochronę przyrody rozumiemy zachowanie, zrównoważone użytkowanie oraz odnawianie zasobów, tworów i składników przyrody, w tym m.in. krajobrazu. Według ustawy ochrona krajobrazu polega na zachowaniu jego cech charakterystycznych. Służyć ma temu m.in. obejmowanie ochroną obszarową terenów o znaczących walorach krajobrazowych. Ochrona zasobów przyrodniczych, w różnym zakresie, dotyczy wszystkich obywateli, nie wyłączając rolników. Przemiany krajobrazów dążą obecnie do uproszczenia, w wyniku intensywnej uprawy i ujednolicenia ich fizjonomii oraz zaniku odrębności regionalnych. Zmiany struktury agrarnej - scalanie gruntów, zanik miedz i zadrzewień śródpolnych oraz cennych użytków przyrodniczych powoduje, że krajobraz staje się uproszczony, monotonny, a wzmożona erozja gleb przynosi także straty gospodarcze. Znaczące wylesienia zmieniły stosunki wodne w całych zlewniach – zagrożone są tradycyjne, ekstensywnie uprawiane łąki i pastwiska, torfowiska i śródpolne oczka wodne. Zanikają obszary podmokłe. Agrocenozy oraz przyległe do nich ekosystemy, szczególnie zbiorniki wodne są zagrożone wskutek nadmiernej i nie zawsze przemyślanej chemizacji rolnictwa – skażenie nawozami i środkami ochrony roślin. Na krajobraz wpływ ma też stosowanie ciężkiego sprzętu, melioracje, wypalanie łąk i wprowadzanie nowych odmian lub mieszańców roślin oraz gatunków obcych geograficznie. Celowe lub przypadkowe wprowadzanie gatunków obcego pochodzenia, zarówno roślin, jak i zwierząt, uznawane jest za jeden z największych problemów ochrony rodzimych zasobów różnorodności biologicznej. Niekorzystna jest nadmierna intensyfikacja gospodarki łąkarskiej lub pastwiskowej, czyli wczesne terminy koszenia i  wypasów, zwiększanie obsady zwierząt. Zanikają lokalne ras zwierząt gospodarskich i lokalne odmiany roślin uprawnych.

Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że zagrożeniem jest nie tylko intensyfikacja, ale także zarzucenie użytkowania, szczególnie w przypadku użytków zielonych. W sytuacji zaprzestania koszenia lub wypasu już po kilku latach widoczne są znaczne zmiany w siedliskach. Pojawiają się zarośla, z czasem lasy. Ma miejsce tzw. sukcesja. Ale to i tak lepsze od sztucznych nasadzeń. Wszystkie łąki są ważnym elementem różnorodności biologicznej, a poprzez licznie kwitnące gatunki nadają specyficzny charakter całym krajobrazom.

Oczywiście na stan krajobrazu wiejskiego wpływ ma nie tylko rolnictwo. Przyczyną przemian mogą być zmiany klimatyczne, przemysłowe zanieczyszczenia środowiska, przeznaczanie gruntów na cele nie związane z użytkowaniem rolniczym, fragmentacja będąca skutkiem zagęszczania sieci dróg, rozwoju osadnictwa i przemysłu, budowa dużych zbiorników zaporowych w dolinach rzecznych, eksploatacja złóż itp. Ale są też takie miejsca, enklawy, gdzie przekształcenia krajobrazu nie zaszły jeszcze zbyt daleko i nadal istnieje tam możliwość zachowania cennych typów krajobrazu. Służy temu m.in. program rolnośrodowiskowy.

Zasady kształtowania krajobrazów rolniczych

• Ochrona i kształtowanie bogatej struktury ekologicznej krajobrazu rolniczego (zadrzewienia, płaty leśne, oczka wodne, miedze)
• Zachowanie mozaiki zbiorowisk naturalnych, półnaturalnych i antropogenicznych
• Hamowanie komasacji pól – ochrona miedz (i chwastów)
• Rozwój sieci zadrzewień w obszarach rolniczych – stanowią środowisko życia i pokarm dla bardzo wielu gatunków
• Uprawa roślin motylkowych. Ich unikatową cechą jest zdolność do wiązania azotu atmosferycznego dzięki symbiozie z bakteriami z rodzaju Rhizobium. Ponadto rośliny te mają znaczenie miododajne
• Na terenach chronionych – przywrócenie tradycyjnego krajobrazu rolniczego
• Ochrona wód - ochrona zbiorników śródpolnych, zagospodarowanie strefy brzegowej przez roślinność - najlepiej naturalną
• Obudowa roślinnością obiektów nieestetycznych czy szkodliwych
• Edukacja ekologiczna ludności wiejskiej (ochrona zadrzewień, zakaz wypalania roślinności, zakaz nieuregulowanego wyrzucania śmieci i wylewania ścieków, dbałość o estetykę otoczenia).

Obowiązek ochrony krajobrazu, przyrody wynika też z wymogów wzajemnej zgodności, do spełniania których zobowiązani są wszyscy ci rolnicy, którzy korzystają z dopłat obszarowych oraz z niektórych innych płatności, np. rolnośrodowiskowych, czy ONW. Minimalne normy w zakresie dobrej kultury rolnej nakładają obowiązek koszenia łąk oraz pastwisk niewypasanych co najmniej raz w roku w terminie do 31 lipca. Zabrania się wypalania gruntów rolnych. Nie wolno niszczyć drzew będących pomnikami przyrody oraz rowów do 2 m szerokości, a także rolnik ma obowiązek zachowywać w obrębie działki rolnej oczka wodne o łącznej powierzchni do 100 m². Zabrania się też niszczenia siedlisk roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową oraz siedlisk przyrodniczych położonych na obszarach objętych formami ochrony przyrody, na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody. Należy zachowywać zadeklarowaną powierzchnię trwałych użytków zielonych.

Różnorodność biologiczna i krajobrazowa obszarów wiejskich Polski należy do najbogatszych w Europie. Działalność rolnicza ma ogromny wpływ na bioróżnorodność na znacznych obszarach, ponieważ bezpośrednio wpływa na wszystkie żywe organizmy występujące na terenach rolnych, a poprzez emisję związków lotnych i wypłukiwanie związków rozpuszczalnych, oddziałuje na organizmy na terenach sąsiadujących z rolnictwem.

O potencjalnej bioróżnorodności świadczyć może występowanie na terenie gospodarstwa takich elementów jak:

1. Trwałe użytki zielone
2. Sady
3. Ogródek przydomowy (zwłaszcza ozdobny z przewagą kwiatów i krzewów kwitnących)
4. Stawy, oczka wodne, naturalne zbiorniki i cieki wodne
5. Zadrzewienia, zakrzaczenia śródpolne
6. Miedze śródpolne, pasy zieleni
7. Tereny podmokłe, bagniste
8. Stare drzewa dziuplaste
9. Gniazda ptaków, nietoperzy.

Przykłady i propozycje działań sprzyjających utrzymaniu oraz poprawie bioróżnorodności:

• Program rolnośrodowiskowy
• Produkcja ekologiczna
• Produkcja zrównoważona
• Pozostawienie okrywy roślinnej na gruntach ornych w okresie jesień-zima
• Stosowanie międzyplonów
• Mulczowanie gleby
• Rośliny w uprawie współrzędnej
• Uprawa roślin zwiększających bioróżnorodność
• Wypas zwierząt
• Rewitalizacja trwałych użytków zielonych
• Prowadzenie gospodarki rybackiej
• Prowadzenie gospodarki pasiecznej
• Zakładanie budek lęgowych
• Zakładanie paśników
• Zakładanie karmników
• Zalesianie

Działania negatywnie wpływające na zachowanie bioróżnorodności i krajobrazu:

• Zaorywanie łąk i pastwisk
• Wypalanie traw 
• Zaorywanie miedz
• Zasypywanie zbiorników wodnych
• Usuwanie naturalnych zakrzewień i zadrzewień
• Zastawianie pułapek na drapieżniki
• Stosowanie środków ochrony roślin - chemizacja rolnictwa oddziałuje negatywnie na zjawisko bioróżnorodności. Jednak stopień tego wpływu zależy od dawek, sposobu i terminu stosowania wspomnianych środków. Zaleca się sięganie po biologiczne środki ochrony roślin.
• Stosowanie nawozów - rodzaj ich wpływu na bioróżnorodność zależy od dawek, sposobu i terminu stosowania. Jednak jako najkorzystniejsze dla zachowania bioróżnorodności zalecane jest wykorzystywanie nawozów naturalnych, stosowanie nawozów zielonych, a ograniczanie nawozów sztucznych. Stosowanie nawozów wapniowych wpływa korzystnie przede wszystkim na bioróżnorodność życia glebowego. Zaleca się wykorzystywanie tzw. efektywnych mikroorganizmów.

Otoczenie - na bioróżnorodność na terenie gospodarstw wpływa również ich otoczenie. Wpływ otoczenia może mieć charakter pozytywny stanowiąc strefę ochronną przed zanieczyszczeniami lub negatywny stanowiąc np. źródło zanieczyszczeń. Najczęściej wymienianymi elementami otoczenia oddziaływującymi pozytywnie na utrzymanie bioróżnorodności w gospodarstwie są zadrzewienia i zakrzaczenia oraz lasy.

Zalecenia dotyczące zachowania bioróżnorodności w gospodarstwie rolnym

• utrzymanie istniejących lub zakładanie nowych zadrzewień, zakrzaczeń oraz miedz śródpolnych na terenie gospodarstwa - stanowią one miejsce bytowania ptaków, ssaków, owadów oraz roślin;
• wprowadzenie międzyplonów do upraw, które korzystnie wpływają na glebę, poprawiając jej strukturę i stwarzając dobre warunki do rozwoju mikroorganizmów i licznych organizmów zwierzęcych w glebie, szczególnie jeśli zastosowane zostaną rośliny motylkowe i strączkowe
• prowadzenie właściwej gospodarki na użytkach zielonych;
• kontynuowanie stosowania zasad dobrej praktyki rolniczej na obszarze gospodarstwa;
• racjonalna gospodarka nawozami oraz środkami ochrony roślin, w tym integrowana ochrona roślin;
• utrzymanie istniejących elementów krajobrazu takich jak: oczka wodne torfowiska, kamieńce;
• stosowanie racjonalnego płodozmianu;
• realizacja Programu rolnośrodowiskowego, jako działania służącego ochronie bioróżnorodności.

*ekosystem – podstawowa jednostka przestrzenna w badaniach ekologicznych, zajmująca określony, jednorodny typ siedliska wraz z zamieszkującymi go organizmami, np. łąka, jezioro

**agrocenoza, agrobiocenoza, biocenoza uprawna – specyficzny typ biocenozy wytworzony na terenach użytkowanych rolniczo (pola, łąki, sady), charakteryzujący się z reguły znacznym uproszczeniem pod względem składu gatunkowego w porównaniu z biocenozą naturalną oraz osłabionymi możliwościami samoregulacji, z czego wynika podatność na choroby i inwazje szkodników

Literatura: 1)Ochrona krajobrazu w programie rolnośrodowiskowym. Biblioteczka programu rolnośrodowiskowego 2007-2013. Warszawa, 2009 rok. 2) Zasada Wzajemnej Zgodności. Broszura ARiMR i MRiRW. Warszawa, 2012. 3) Bioróżnorodność w gospodarstwie rolnym – podsumowanie. Anna Giera, WODR w Poznaniu, 2011.

Wioletta Kmiećkowiak

Dział EOŚ WODR w Poznaniu