Fakt położenia gospodarstwa rolnego na obszarach o szczególnych walorach przyrodniczych może powodować ograniczenia w swobodzie użytkowania gruntów, wynikające z obowiązujących przepisów.
Fot. Wioletta Kmiećkowiak
Podstawowym aktem prawnym w zakresie ochrony przyrody w Polsce jest ustawa o ochronie przyrody z dnia 16.04.2004 r. (Dz.U. z 2013 r., poz. 627 z późn. zm.). Ochrona przyrody, w rozumieniu tej ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody. Dla zachowania bioróżnorodności najcenniejsze ekosystemy i krajobrazy objęte są prawnymi formami ochrony przyrody. W Polsce funkcjonuje ich 10, w tym obszary Natura 2000. Poza obszarami prawnie chronionymi obowiązuje również ochrona przyrody.
Natura 2000 to spójna europejska sieć ekologiczna, której celem jest utrzymanie różnorodności biologicznej na kontynencie europejskim poprzez zachowanie i ochronę siedlisk przyrodniczych oraz gatunków ważnych dla Wspólnoty Europejskiej. Wyznaczenie tych obszarów jest obowiązkiem dla wszystkich państw Unii Europejskiej.
Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje:
- Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) – utworzone dla ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków;
- Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOO) – wyznaczone w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt lub w celu odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków;
- Obszary mające znaczenie dla WE – projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk, zatwierdzony przez Komisję Europejską w drodze decyzji.
Dyrektywy, tzw. Ptasia i Siedliskowa – unijna podstawa prawna dla obszarów Natura 2000, nie precyzują, jakie ograniczenia i zakazy mają obowiązywać na poszczególnych obszarach (brak sprecyzowanej listy zakazów i nakazów). Zobowiązują natomiast kraje członkowskie do zachowania na obszarach Natura 2000 „właściwego stanu ochrony gatunków i siedlisk”.
Obowiązek ochrony przyrody wynika też z wymogów wzajemnej zgodności (Cross – Compliance), które w zakresie ochrony środowiska obowiązują już od 1 stycznia 2009 roku. Nieprzestrzeganie tych wymogów może mieć wpływ na wysokość przyznawanych rolnikom płatności bezpośrednich i niektórych płatności w ramach PROW. Na obszarach Natura 2000 wymagania w zakresie wzajemnej zgodności wynikają właśnie z Dyrektyw – Ptasiej i Siedliskowej, jak i prawa krajowego w tym zakresie. Rolników gospodarujących na obszarach Natura 2000 (całe gospodarstwo lub część) obowiązują wymogi obligatoryjne, ustanowione wyłącznie dla danego obszaru, wynikające z tzw. planów zadań ochronnych (PZO) lub planów ochrony (PO). Zabrania się więc podejmowania działań mogących, osobno lub w połączeniu z innymi działaniami, znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000. Przedsięwzięcia, które mogą znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, mogą być realizowane, jeżeli została wydana w tej sprawie pozytywna decyzja administracyjna. Wymogi obligatoryjne to działania, które mają na celu utrzymanie siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków stanowiących przedmiot ochrony na obszarze Natura 2000 w obecnym stanie i zapobieganie pogorszeniu tego stanu poprzez prowadzenie ekstensywnego użytkowania, tj.:
- Zachowanie siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków stanowiących przedmioty ochrony położonych na trwałych użytkach zielonych, czyli takie działania, które nie dopuszczają do częściowego lub całkowitego zniszczenia siedliska (zaoranie, zalesienie).
- Ekstensywne użytkowanie trwałych użytków zielonych, czyli taką gospodarkę rolną, która nie prowadzi do zmiany stanu gatunkowego roślin wynikającego ze stosowania podsiewania, wałowania, zmiany sposobu nawożenia, czy stosunków wodnych.
Działania fakultatywne natomiast dotyczą czynności, które wymagają od rolników zmiany sposobu gospodarowania bądź wykonywania dodatkowych zadań zapisanych w PZO/PO, co związane jest z ponoszeniem dodatkowych kosztów wpływających na właściwy stan zachowania przedmiotów ochrony.
Regionalny dyrektor ochrony środowiska ustanawia, w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia, plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 na okres 10 lat, tworząc ramy prawne do działania wszystkim podmiotom prowadzącym działalność na danym obszarze. PZO to zbiór najpilniejszych zadań i działań ochronnych. Natomiast minister właściwy do spraw środowiska ustanawia w drodze rozporządzenia plan ochrony dla obszaru Natura 2000 lub jego części na okres 20 lat. Plan ochrony określa dokładne zasady gospodarowania (działania ochronne i ograniczenia w gospodarowaniu) na obszarze Natura 2000 oraz jego granice i mapę obszaru.
Na obszarach Natura 2000 zabrania się (poza koniecznymi wymogami nadrzędnego interesu publicznego) podejmowania działań mogących, osobno lub w połączeniu z innymi działaniami, znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000, w tym w szczególności:
- pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt, dla ochrony których wyznaczono obszar Natura 2000, lub
- wpłynąć negatywnie na gatunki, dla ochrony których został wyznaczony obszar Natura 2000, lub
- pogorszyć integralność obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami.
Przepis ten stosuje się także do proponowanych obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty do czasu zatwierdzenia ich przez Komisję Europejską jako obszary mające znaczenie dla Wspólnoty i wyznaczenia ich jako specjalne obszary ochrony siedlisk.
Projekty polityk, strategii, planów i programów oraz zmian do takich dokumentów, a także planowane przedsięwzięcia, które mogą znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, a które nie są bezpośrednio związane z jego ochroną lub obszarów projektowanych, lub nie wynikają z tej ochrony, wymagają przeprowadzenia odpowiedniej oceny oddziaływania na zasadach określonych w ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko.
W przypadku przedsięwzięć zaliczonych do kategorii przedsięwzięć mogących znacząco (zawsze lub potencjalnie) oddziaływać na środowisko – tzw. grupa I i grupa II, ocena ta przeprowadzana jest w ramach procedury oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ), kończącej się wydaniem decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Rodzaje tych przedsięwzięć określone są w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz.U. Nr 213, poz. 1397 ze zm.). Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach wydawana jest na wniosek składany zazwyczaj do wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko – zasadniczy element OOŚ, dokument będący przedmiotem weryfikacji w toku oceny oddziaływania na środowisko, jest obowiązkowy dla inwestycji mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (grupa I). Dla przedsięwzięć z grupy II przeprowadzenie OOŚ (wykonanie raportu) nie jest obligatoryjne, a może zostać orzeczone w drodze postępowania OOŚ. Jeżeli nie raport, to tylko Karta Informacyjna Przedsięwzięcia. OOŚ na obszarach Natura 2000 to ocena oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko ograniczona do badania oddziaływania przedsięwzięcia na ten obszar. Realizacja planowanego przedsięwzięcia innego niż z I lub II grupy wymaga przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000, jeżeli:
- przedsięwzięcie to może znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, a nie jest bezpośrednio związane z ochroną tego obszaru lub nie wynika z tej ochrony,
- obowiązek przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 został stwierdzony na podstawie art. 96 ust. 1 ustawy OOŚ.
Zasada przezorności nakazuje wykluczenie jakichkolwiek negatywnych wpływów na obszar Natura 2000, ponad wszelką wątpliwość. W ramach oceny oddziaływania na obszar Natura 2000 określa się, analizuje i ocenia oddziaływanie danego przedsięwzięcia, biorąc pod uwagę także skumulowane jego oddziaływanie z innymi przedsięwzięciami, tzw. efekt skumulowany. Jeżeli przemawiają za tym konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego, w tym wymogi o charakterze społecznym lub gospodarczym, i wobec braku rozwiązań alternatywnych, właściwy miejscowo regionalny dyrektor ochrony środowiska może zezwolić na realizację planu lub działań mogących znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000 lub obszary projektowane, żądając wykonania kompensacji przyrodniczej niezbędnej do zapewnienia spójności i właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000. Koszty kompensacji przyrodniczej ponosi podmiot realizujący plan lub przedsięwzięcie.
Na obszarach Natura 2000 nie podlega ograniczeniu działalność związana z utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu oraz działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a także amatorski połów ryb, jeżeli nie oddziałuje znacząco negatywnie na cele ochrony tego obszaru. Ograniczenia wynikają przede wszystkim ze specyfiki chronionych siedlisk. Jeżeli działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka lub rybacka wymaga dostosowania do wymogów ochrony obszaru Natura 2000, na którym nie mają zastosowania programy wsparcia z tytułu obniżenia dochodowości, regionalny dyrektor ochrony środowiska może zawrzeć umowę z właścicielem lub posiadaczem obszaru, z wyjątkiem zarządców nieruchomości Skarbu Państwa, która zawiera wykaz niezbędnych działań, sposoby i terminy ich wykonania oraz warunki i terminy rozliczenia należności za wykonane czynności, a także wartość rekompensaty za utracone dochody wynikające z wprowadzonych ograniczeń. Kto umyślnie narusza zakazy obowiązujące na obszarach Natura 2000 podlega karze aresztu albo grzywny.
Mając na uwadze powyższe widzimy, że Natura 2000 nie stanowi zagrożenia dla procesów inwestycyjnych a priori, a jedynie kierunkuje je tam, gdzie ich przeprowadzenie będzie miało mniejszy wpływ na przyrodę, minimalizując w ten sposób ich ogólny wpływ na środowisko. Zabronione jest jedynie to, co może znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony danego obszaru Natura 2000. Kwestia oddziaływania poszczególnych działań jest natomiast każdorazowo przedmiotem indywidualnej oceny dokonywanej przez właściwe organy administracji.
Źródło: ustawa o ochronie przyrody, strony internetowe.