Zapalenia gruczołu mlekowego u krów stanowią reakcję obronną organizmu na szkodliwy czynnik, który wtargnął do tego narządu. Reakcja ta może przebiegać gwałtownie, dając objawy typowo kliniczne lub łagodne w postaci przewlekłych i podklinicznych.
Mastitis pozostaje ciągle najczęstszą chorobą dotykającą krowy mleczne, która wiąże się nie tylko z bezpośrednimi stratami produkcyjnymi, pogorszeniem jakości mleka surowego, ale również wysokimi kosztami jej zwalczania.
Mastitis wymaga bardzo szybkiej reakcji na toczące się zmiany w wymieniu krowy i jest trudnym wyzwaniem zarówno dla producentów mleka, jak i lekarzy weterynarii.
Stany zapalne gruczołu mlekowego prowadzą do zmian biochemicznych składu wydzieliny nie tylko w zakresie podstawowych składników odżywczych i mineralnych, ale też są przyczyną pojawiania się wielu substancji aktywnych biologicznie. Konsekwencją stanu zapalnego jest równoczesny wzrost liczby drobnoustrojów w mleku, w tym patogennych zarówno dla krowy, jak i cieląt pijących to mleko. Wśród drobnoustrojów wywołujących mastitis u krów, zdarzają się i takie gatunki, które mogą stanowić zagrożenie dla człowieka.
Niebezpieczne dla zdrowia człowieka, mogą okazać się jednak nie tylko drobnoustroje, ale także związki aktywne biologicznie (wyzwolone podczas procesu zapalnego), których nie likwiduje nawet pasteryzacja. Rezultatem ich aktywności w organizmie, mogą być infekcje jelitowe oraz systemowe dotyczące wielu narządów wewnętrznych. Wprawdzie choroby człowieka związane z mlekiem i produktami mlecznymi nie stanowią najważniejszej grupy wśród enteropatii pokarmowych (zachorowania są przede wszystkim następstwem spożywania niepasteryzowanego mleka oraz produktów z niego wykonanych), to warto poświęcić temu zagadnieniu nieco uwagi i starać się na wszelkie możliwe sposoby zmniejszyć zagrożenie wynikające ze spożywania zakażonej żywności.
Przestrzeganie zasad higieny podczas procesu pozyskiwania i przechowywania mleka surowego oraz wytwarzania produktów mleczarskich, jak też profilaktyka i terapia mastitis, sprzyjają poprawie bezpieczeństwa żywności.
W roli czynników etiologicznych mastitis występuje około 150 gatunków drobnoustrojów. Drobnoustroje mogą przedostać się do mleka pośrednio z otoczenia w wyniku niedostatecznej higieny lub bezpośrednio wskutek wydalania ich do mleka przez zakażone zwierzę. Zakażenia gruczołu mlekowego krów mogą być wywoływane zarówno czynnikami zakaźnymi jak i niezakaźnymi. Do czynników niezakaźnych możemy zaliczyć między innymi nieprawidłowy dój, a szczególnie pustodoje, niewłaściwe parametry pracy dojarki (np. zbyt wysokie podciśnienie), niedostateczną higienę doju, stanowisk, pomieszczeń, brak działań w kierunku wzrostu odporności poprzez właściwe żywienie, zbyt niską lub wysoką temperaturę otoczenia czy też wahania temperatury.
Czynniki zakaźne to najczęściej gronkowce i paciorkowce, które pełnią rolę dominującą w wywoływaniu zapaleń wymion.
Do leczenia zapaleń wymion wywoływanych przez bakterie zakaźne, potrzebny jest antybiotyk. Terapia przeprowadzana z ich udziałem zarówno w okresie laktacji jak też w zasuszeniu, opiera się głównie na podawaniu ich zwierzętom dowymieniowo jak i ogólnie ( domięśniowo, dożylnie , podskórnie).
Skutkiem pozostałości antybiotyków jest pogorszenie zarówno jakości fermentowanych produktów mleczarskich, jak też, co jest szczególnie ważne, wzrost uczuleń na antybiotyki oraz szerzenie się lekooporności wśród konsumentów mleka.
Charakterystyka drobnoustrojów, które wywołują mastitis, a jednocześnie mogą stanowić przyczynę chorób przenoszonych przez mleko:
Staphylococcus aureus – gronkowiec złocisty, najczęściej występujący
i najtrudniejszy do zwalczania patogen mastitis krów. Z uwagi na sposób szerzenia się w stadzie ( z krowy na krowę) zaliczany jest do tzw. drobnoustrojów zakaźnych.
Gronkowce poprzez zdolność do wytwarzania enterotoksyn mogą wywoływać zatrucia pokarmowe, wstrząsy toksyczne oraz problemy skórne.
Streptococcus agalactiae – paciorkowiec, stanowiący przyczynę ostrych, przewlekłych oraz podklinicznych zapaleń wymienia. Drobnoustrój można wykryć w zakażonych ćwiartkach wymienia, na powierzchniach, które miały w ostatnim czasie kontakt z zakażonym mlekiem (wyposażenie dojarskie, ręce dojarza, ściółka). Niedostateczna higiena sprzętu dojarskiego oraz doju jak również działań profilaktyczno – leczniczych może sprzyjać szybkiemu rozprzestrzenianiu się choroby wśród całego stada.
Streptococcus zooepidemicus – stany zapalne wywołane tym drobnoustrojem występują stosunkowo rzadko i mają przeważnie przebieg przewlekły, podkliniczny.
Paciorkowce mogą stanowić przyczynę zapalenia płuc i opon mózgowych u dzieci, jak również zapalenia stawów.
Escherichia coli – należy do patogenów środowiskowych. Drobnoustroje żyją w oborniku, ściółce, glebie, zanieczyszczonej wodzie i wywołują około 30% klinicznych, ostrych zapaleń wymion.
Niektóre szczepy odpowiedzialne za produkcję toksyn, mogą stać się przyczyną biegunek i zapaleń przewodu pokarmowego.
Pałeczki Salmonella – mogą wywoływać mastitis u krów, chociaż zapalenia nimi wywołane są sporadyczne.
Obecność tych drobnoustrojów w mleku może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka.
Campylobacter jejuni – bakteria, która jest stosunkowo rzadkim patogenem mastitis krów.
Zakażenia i zachorowania ludzi związane są ze spożyciem mleka wyłącznie surowego.
Listeria monocytogenes – może występować w kiszonkach bardzo złej jakości i powodować oprócz poronień lub zapaleń opon mózgowych u bydła, także przewlekle zapalenie gruczołu mlekowego, które prowadzi do zaniku zakażonej ćwiartki. Zapalenia są trudne do wyleczenia.
Bakteria ta jest ważną przyczyną chorób człowieka przenoszonych przez żywność, w tym przez mleko i produkty mleczne. Może powodować poronienia, przedwczesne porody, zapalenie opon mózgowych i zakażenia noworodków.
Bacillus cereus – pałeczki gram – dodatnie wywołują zapalenia ostre, przewlekle lub podkliniczne. Bakterie te są rozpowszechnione w środowisku
( woda, gleba, obornik, pasza- kiszonki).
Drobnoustrój produkuje toksyny, odpowiedzialne za 2 rodzaje zatruć pokarmowych, które noszą nazwę zespołów biegunkowego lub wymiotnego.
Brucella abortus bovis i Brucella melitensis – drobnoustroje wywołują podkliniczne zapalenia wymienia lub kliniczne przewlekłe.
Mleko surowe nie poddane obróbce termicznej i jego przetwory stanowią najczęstsze źródło zakażeń człowieka.
Pseudomonas aeruginosa – drobnoustrój wywołuje zarówno kliniczne jak i podkliniczne zapalenie wymienia. Źródłem zakażenia jest zanieczyszczona woda, chociaż drobnoustroje te znajdowano także w mokrej powierzchni legowiska, ściółki, ziemi, kału, kubków udojowych. Drobnoustrój jest patogenem chorób ludzi i zwierząt.
Prototheca – bezchlorofilowe glony, które zakwalifikowano do patogenów środowiskowych, niemniej jednak mogą przenosić się z krowy na krowę w czasie doju. Zanieczyszczona woda pochodząca z kanałów, stawów, kałuż, gleba, zanieczyszczona ściółka, a nawet nowe zwierzęta wprowadzane do stada mogą stanowić źródło zakażenia. Zapalenie charakteryzuje się przewlekłym klinicznym lub podklinicznym przebiegiem z okresami jego zaostrzenia. Drobnoustroje te mogą przeżyć temperaturę pasteryzacji i wywoływać u ludzi z obniżoną odpornością zapalenia skóry, zapalenia łokciowej kaletki maziowej oraz choroby przewodu pokarmowego.
Maria Rozwadowska
WODR Poznań
Na podstawie materiałów Prof. dr hab. Edwarda Malinowskiego z PIW PIB w Puławach, Oddział w Bydgoszczy