Chwasty są przyczyną obniżki plonów roślin uprawnych, dlatego że  konkurują o te same zasoby składników pokarmowych oraz wodę i światło co roślina uprawna. Ponadto charakteryzują się szybkim początkowym wzrostem części nadziemnej i korzeni co daje im przewagę nad rośliną uprawną w pobieraniu wody i składników pokarmowych. Odznaczają  się wysokim współczynnikiem rozmnażania i zdolnością kiełkowania w zróżnicowanych warunkach i terminach, szybkim przechodzeniem pełnego cyklu rozwojowego, co sprzyja ich rozprzestrzenianiu się i zachowaniu zdolności kiełkowania przez wiele lat. Zapobieganie zachwaszczeniu w rolnictwie ekologicznym jest ważniejsze od doraźnych metod likwidacji chwastów. Zwalczając chwasty należy również pamiętać o ich pozytywnym znaczeniu. Chwasty chronią wierzchnią warstwę gleby przed erozją, zaskorupieniem czy wysuszeniem, rozluźniają głębsze warstwy gleby, poprawiają warunki powietrzno – wodne w glebie. Przyczyniają się do wzrostu bioróżnorodności bo są siedliskiem i źródłem pożywienia dla pożytecznych owadów, które niszczą agrofagi roślin uprawnych, a nasiona chwastów są pożywieniem dla ptaków. Niektóre chwasty posiadają właściwości lecznicze i mają zastosowanie w ziołolecznictwie i medycynie weterynaryjnej np. kwiaty jasnoty białej, korzenie chrzanu pospolitego , nasiona babki piaskowej, liście pokrzywy zwyczajnej. Chwasty mogą także znaleźć zastosowanie do sporządzania preparatów – gnojówek, wywarów, które są wykorzystywane w ochronie przeciw szkodnikom roślin uprawnych. Rolnik w swym gospodarstwie ekologicznym  winien dołożyć wszelkich starań, by ograniczyć zachwaszczenie upraw. Wykorzystać powinien zarówno  metody pośrednie jak i bezpośrednie ograniczania zachwaszczenia upraw. Najistotniejszą  rolę w ograniczaniu zachwaszczenia odgrywa odpowiednio skonstruowany  płodozmian. Właściwy płodozmian - przemienna uprawa roślin ozimych i jarych, jednorocznych i wieloletnich, głęboko i płytko korzeniących, uprawianych w zwartym łanie i szerokich rzędach, z udziałem wieloletnich roślin motylkowych (lucerna, koniczyna) lub ich mieszanek z trawami. Każdy rodzaj uprawy ma charakterystyczne, określone gatunki chwastów, które znajdują korzystne warunki dla siebie i się wyraźnie uwidaczniają. Na przykład gorczyca polna jest typowym chwastem zbóż jarych, a miotła zbożowa zbóż ozimych.  Aby je zwalczyć wystarczy przez kilka kolejnych lat nie wysiewać tych gatunków na danym polu. Poza tym, jedne zasiewy w mniejszym stopniu głuszą zbiorowiska chwastów, inne w większym. Uprawa roślin szerokolistnych, szybko rosnących dobrze oczyszcza glebę z chwastów. Spośród roślin uprawnych należą do nich: gryka, groch, wyki, koniczyny, gorczyca biała, lucerna, mieszanki motylkowych z trawami i inne. "Duszą" one chwasty głównie przez zacienianie gleby, odbieranie wody i miejsca. Skuteczność działania takich roślin uzależniona jest od gęstości łanów: zbyt luźne łany nie ograniczą zachwaszczenia a wręcz przeciwnie przyczyniają się do wzrostu zachwaszczenia. Szczególnie korzystnym elementem płodozmianu są rośliny pastewne wieloletnie. Ich częste koszenie przyczynia się nie tylko do zwalczenia chwastów jednorocznych, ale również do wyniszczenia chwastów trwałych takich jak: ostrożeń polny, skrzyp polny, powój polny. Częstego ścinania pędów nadziemnych chwastów trwałych najpierw osłabia je a konsekwencji prowadzi do ich zaniku. Nie ma też wydawania nasion co prowadzi do oczyszczenia gleby. W płodozmianowym zwalczaniu chwastów dużą rolę odgrywają rośliny okopowe, głównie ziemniaki. Związane jest to z długim okresem pielęgnacyjnym. Liczne uprawki międzyrzędowe pozwalają zniszczyć kilka pokoleń chwastów. Niestety niska opłacalność produkcji ziemniaków oraz trudna dostępność preparatów na stonkę ziemniaczaną powodują, że w gospodarstwach ekologicznych coraz mniejszy jest  ich udział w płodozmianie. Przy konstrukcji płodozmianu  należy bezwzględnie uwzględnić:  przemienną uprawę roślin zachwaszczających z odchwaszczającymi, roślin jarych z ozimymi, roślin uprawianych w zwartym łanie i szerokorzędowymi. Trzeba też pamiętać  o odchwaszczającej roli wsiewek i międzyplonów. Uprawa międzyplonów – ścierniskowych, które przemarzają zimą np. facelia, gryka, gorczyca i wiosną wykonanie bezpośredniego siewu, lub uprawa roślin współrzędnie w międzyrzędziach np. trawy, koniczyna biała, Dobrą metodą ograniczenia zachwaszczenia w uprawach  szerokorzędowych jest też ściółkowanie rzędów i międzyrzędzi upraw. Prawidłowo skonstruowany płodozmian ma minimum 3-5 gatunków roślin w zmianowaniu, jest minimum 4 letni (najlepiej 6-7 letni) a roślin zbożowych jest poniżej 66%. W ograniczaniu zachwaszczenia nie należy pomijać jakości materiału siewnego. Jedną z przyczyn odradzania się zbiorowisk chwastów w zasiewach jest zanieczyszczony materiał siewny. Właściwa jakość materiału siewnego zapobiega wprowadzeniu na pole uprawne razem z materiałem siewnym nowych nasion chwastów. Aby temu zapobiec należy w pierwszej kolejności doczyszczać nasiona. Doczyszczanie nasion zwykłymi wialniami i młynkami nie zawsze daje oczekiwane rezultaty, gdyż nie są one przystosowane do oddzielania nasion chwastów od nasion roślin uprawnych o podobnym ciężarze. Przy zanieczyszczonym własnym materiale siewnym najlepszym rozwiązaniem będzie jego wymiana na kwalifikowany materiał siewny. Oprócz materiału siewnego, także niedostatecznie przerobiony kompost lub słabo rozłożony obornik są źródłem zachwaszczenia pól. W uprawach nawożonych takimi nawozami organicznymi można zaobserwować masowe pojawienie się chwastów typu: komosa, rumianek, tasznik i innych uzależnionych od warunków uprawy. Wiele jest czynników ograniczających zachwaszczenie. Do nich można tez zaliczyć wapnowanie, czyli zmianę odczynu gleby, regulacje stosunków wodnych w glebie. Na glebach podmokłych masowo występują: rdest ziemnowodny, podbiał, skrzyp, wiechlina zwyczajna, jaskier rozłogowy i inne. Dlatego też w niektórych wypadkach wystarczy obniżyć poziom wody gruntowej,  by ograniczyć występowanie chwastów typowych dla stanowisk wilgotnych. Poprzez wapnowanie uzyskujemy neutralizację kwasów glebowych a tym samym ograniczenie rozwoju chwastów kwasolubnych, takich jak: sporek polny, czerwiec roczny, szczaw polny, koniczyna polna, fiołek trójbarwny. Ważna jest także dbałość o miedze i nieużytki występujące w sąsiedztwie upraw (nie dopuścić do wysiewania i rozprzestrzeniania się chwastów) oraz o czystość maszyn i narzędzi (zapobieganie przemieszczaniu się nasion lub części wegetatywnych chwastów :rozłogów, kłaczy, bulw poprzez użytkowane maszyny).

Ograniczanie zachwaszczenia w gospodarstwie ekologicznym polega zatem przede wszystkim na eliminowaniu przyczyn występowania chwastów. Niestety to często nie wystarcza i konieczna jest też umiejętna walka z chwastami. Agrotechniczne metody walki z chwastami są podstawowymi sposobami ich ograniczenia w uprawach ekologicznych. Okres pożniwny to najodpowiedniejszy czas na zwalczanie chwastów jednorocznych i kłączowych, głównie perzu. Aby zniszczyć chwasty krótkotrwałe trzeba stworzyć odpowiednie warunki do kiełkowania nasion  chwastów ukrytych w glebie, bądź rozsianych w trakcie zbioru rośliny uprawnej. Dlatego też należy niezwłocznie po zbiorze plonu rośliny głównej przeprowadzić płytką podorywkę (5-8 cm) odwracając glebę o 180° i natychmiast zabronować lekką broną. Po ukazaniu się wschodów chwastów zabronować ciężką broną, a po wtórnym ukazaniu się chwastów zastosować kultywator. Gdy gleba jest zaperzona,  przebieg uprawek  winien inny. Głębokość podorywki należy dostosować do głębokości warstwy gleby zawierającej rozłogi perzu. Przeważnie rozłogi perzu sięgają do 12 cm. Perz najlepiej zwalczać poprzez wyciąganie przeschniętych rozłogów, bądź zmęczenie wschodzących roślin, kilkakrotnie je przyorując po każdym zazielenieniu się pola. Gdy wszystkie powyżej wymienione sposoby nie dadzą oczekiwanych rezultatów, bądź nie wszystkie jesteśmy w stanie wykonać, pozostają nam jeszcze metody bezpośrednie, stosowane już w istniejących zasiewach. Jedną z  podstawowych metod zwalczania chwastów w zasiewach jest bronowanie. Największą skuteczność niszczenia osiągniemy, gdy chwasty będą w fazie liścieni bądź wykształcania pierwszych liści właściwych. Zabieg ten, wykonany prawidłowo, nie jest szkodliwy dla większości roślin uprawnych. Ze zbóż są wrażliwe jedynie jęczmień ozimy i żyto. Zboża jare bronuje się po raz pierwszy 5-7 dni po zasiewie, po raz drugi w czasie tzw. piórkowania (wschody zbóż - liść zwinięty w rurkę), a po raz trzeci po wytworzeniu czwartego listka i ewentualnie można powtórzyć po 5-7 dniach. Nie należy bronować zbóż od wschodów do wykształcenia 4 liścia. W tej fazie rozwoju są one bardzo wrażliwe na wszelkie uszkodzenia mechaniczne. Najlepsze rezultaty uzyskamy stosując bronę "chwastownik". W przypadku jej braku można użyć lekkiej brony z ostrymi zębami. Bronować w poprzek lub ukośnie do rzędów. Pszenicę ozimą, pszenżyto ozime i późno siane żyto można bronować na wiosnę dwu- lub trzykrotnie. Ze względu na możliwość odsłonięcia węzła krzewienia, rozpylenia gleby i tym samym gorsze przezimowanie zbóż, niewskazane jest stosowanie tego zabiegu jesienią. W tym przypadku pierwsze bronowanie, ze względu na duże pozimowe zagęszczenie gleby, przeprowadzić broną średnią, a dopiero następne bronami specjalnymi. Z roślin motylkowych możemy bronować groch, wykę oraz bobik, lecz tylko w dni słoneczne i ciepłe, najlepiej po południu, kiedy rośliny są nieco przewiędnięte i łatwo poddają się działaniu narzędzi. Bronowanie zasiewów niszczy również część roślin uprawnych, dlatego też zwiększamy ilość wysiewanych nasion roślin uprawnych, średnio o około 15-20%.W roślinach uprawianych w szerokich rzędach, wschodzące chwasty możemy niszczyć za pomocą opielaczy wielorzędowych. Efekty działania narzędzi będą tym lepsze, im więcej tego typu zabiegów zastosujemy i im wcześniej je rozpoczniemy. Inną metodą zwalczania chwastów jest ich płomieniowe wypalanie. Przeprowadza się je specjalnymi dyszami na gaz propan-butan. Wypalanie stosuje się przede wszystkim w uprawach warzyw wolno kiełkujących, takich jak: marchew, cebula, buraki ćwikłowe, a nawet kukurydza cukrowa. Wymaga to dużej precyzji i doświadczenia od wykonującego zabieg. W gospodarstwach ekologicznych stosowane są też niekonwencjonalne metody walki z chwastami. Zabiegi uprawowe przeprowadza się w nocy, przy „ciemnym Księżycu” czyli w IV kwadrze nazywanej kwadrą uprawy. Uprawa w takim terminie powoduje zmniejszenie ilości kiełkujących chwastów (tych gatunków, u których impuls światła jest niezbędny do kiełkowania). Inną metodą stosowaną w gospodarstwach jest spopielanie nasion chwastów i przygotowanie zdynamizowanego roztworu (zgodnie z zasadami rolnictwa biodynamicznego).

Opracowanie: Elżbieta Dryjańska EOŚ, WODR w Poznaniu

Ograniczają zachwaszczenie m.in. udane wieloletnie motylkowe, gryka i międzyplony