Bioróżnorodność, inaczej też różnorodność biologiczna (ang. biodiversity), to zróżnicowanie życia na wszelkich poziomach jego organizacji. Od 1992 r. ochrona środowiska przyrodniczego i różnorodności biologicznej jest integralną częścią Wspólnej Polityki Rolnej. Bioróżnorodność ma podstawowe znaczenie dla ewolucji oraz trwałości układów podtrzymujących życie w biosferze. Im wyższa jest biologiczna różnorodność danego ekosystemu, tym jest on odporniejszy na rozmaite kataklizmy, zarówno naturalne (susze, powodzie, choroby, gradobicia itp.), jak i sztuczne (skażenie chemiczne i promieniotwórcze, zawleczenie obcych gatunków, hałas, globalne ocieplenie itp.). W celu ochrony bioróżnorodności konieczne jest przewidywanie, zapobieganie oraz zwalczanie przyczyn zmniejszania się lub jej zanikania. Znaczenie ochrony bioróżnorodności wynika przede wszystkim z konieczności zachowania równowagi w przyrodzie. Kluczowe znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej w przestrzeni rolniczej mają m.in. łąki i pastwiska. Ekstensywnie użytkowane, wilgotne, a najlepiej okresowo zalewane łąki, są w naszych warunkach siedliskiem o wyjątkowo wysokich walorach przyrodniczych. Jest to środowisko występowania (lęgów, zimowania, migracji, baza pokarmowa) wielu gatunków będących przedmiotem ochrony, w tym bardzo specyficznej ornitofauny, zupełnie odmiennej od tej, która bytuje na gruntach ornych. Składa się ona w dużej mierze z gatunków zagrożonych wyginięciem i zanikających. Generalnie na łąkach i pastwiskach gnieździ się niemal o 30% więcej gatunków ptaków niż na gruntach ornych. Wiele gatunków ptaków wymaga do życia, z jednej strony otwartych pól lub łąk, a z drugiej – zadrzewień, ugorów lub zabudowań. Ptaki takie z reguły zdobywają pokarm na otwartych przestrzeniach pól uprawnych, łąk lub pastwisk, ale gniazda zakładają w śródpolnych zadrzewieniach, krzewach rosnących na miedzach lub w obrębie zabudowań wiejskich. Z drugiej strony, spora grupa ptaków krajobrazu rolniczego zdecydowanie unika zadrzewień, zakrzaczeń czy zabudowań. Są to głównie gatunki wywodzące się ze stepów i ewolucyjnie przystosowane do szerokiej, otwartej przestrzeni. Użytki zielone to bogactwo roślin, często rzadkich i chronionych. Stąd jednym z głównych zagrożeń bioróżnorodności w rolnictwie jest likwidacja użytków zielonych. Użytki zielone (łąki i pastwiska) to jedne z najważniejszych półnaturalnych zbiorowisk roślinnych terenów rolniczych. Zajmują około 20% powierzchni Polski, w tym łąki stanowią blisko 80% tej powierzchni. Są źródłem najtańszych pasz bogatych w białko i składniki mineralne i głównym zadaniem łąk jest właśnie dostarczanie paszy zwierzętom hodowlanym. Jednakże ich rola nie ogranicza się jedynie do rolnictwa, lecz obejmuje również ochronę środowiska, gospodarkę oraz sprawy społeczne. Znaczenie użytków zielonych dla środowiska naturalnego to: utrzymywanie różnorodności biologicznej roślinnej i zwierzęcej, regulacja wielu cykli biochemicznych, ograniczanie transferu azotu do cieków wodnych (w tym i do wód gruntowych), pobieranie i akumulacja węgla atmosferycznego oraz umożliwianie gromadzenia substancji organicznych w glebie. Łąki pełnią rolę buforu chroniącego przed zanieczyszczeniem, to znaczy, że zatrzymują zanieczyszczenie między wlotem do systemu ciekowego, a jego wylotem z łąki. Podobnie jak inne obszary pokryte roślinnością, takie jak lasy lub uprawy jednoroczne (zbożowe itd.), łąki ogrywają decydującą rolę w ochronie wody, ponieważ uczestniczą w pełnym cyklu jej obiegu. Pełnią rolę rezerwuaru wód powierzchniowych i podziemnych (funkcje retencyjne). Stanowią miejsce występowania cennych i wartościowych pod względem przyrodniczym gleb. Są to tereny, gdzie bioróżnorodność jest bardzo wysoka. Realnym zagrożeniem dla tych użytków jest zubażanie ich składu gatunkowego, wprowadzanie gatunków obcych, zbytnie uszlachetnianie runi łąk, przeorywanie, zbyt wczesne rozpoczynanie pokosów i wypasów oraz intensyfikacja wypasu, używanie ciężkiego sprzętu (zmiana stosunków powietrzno-wodnych w glebie oraz struktury użytkowanej roślinności w wyniku ugniatania), odłogowanie, nadmierne nawożenie, zwłaszcza mineralne (wzrost nawożenia powoduje wypieranie z runi gatunków dwuliściennych, szczególnie motylkowych), odwadnianie (obniżenie poziomu wód gruntowych to przyczyna mineralizacji wierzchniej warstwy gleby organicznej, eutrofizacji siedliska i ubożenia składu runi), zmiana stosunków wodnych. Komasacja (scalanie) gruntów powoduje likwidację mozaikowości roślinności, struktur liniowych (miedze, drogi) i innych małych elementów bioróżnorodności. Użytki zielone to typowe zbiorowiska pochodzenia antropogenicznego, a więc mogą utrzymywać się tylko w wyniku działalności gospodarczej człowieka, przede wszystkim dzięki systematycznemu wypasaniu i wykaszaniu. Przy jednorodnej i długotrwałej gospodarce roślinność tych siedlisk osiągnęła ustabilizowany stały skład gatunkowy. Antropogeniczne pochodzenie łąk i pastwisk powoduje, że należą one do najbardziej zagrożonych typów roślinności. Zaprzestanie wypasania lub wykaszania jest tak samo, a może nawet bardziej szkodliwe, aniżeli zbyt duża intensyfikacja tych zabiegów. Ich zaprzestanie prowadzi do zachwaszczenia i sukcesji. Koszenie było jednym z głównych czynników powstawania łąkowych zbiorowisk roślinnych i wykształcenia się specyficznej kombinacji gatunków. Rośliny przyzwyczajają się do cyklicznego charakteru użytkowania użytków. Powodem zmniejszania się powierzchni cennych siedlisk jest między innymi zaniechanie użytkowania rolniczego, bo użytki zielone o wysokich walorach przyrodniczych mają niejednokrotnie niską wartość paszową. Wypas na glebach wytrzymujących wpływ wydeptywania, przy odpowiedniej obsadzie zwierząt, może kształtować bardzo bogate gatunkowo zbiorowiska roślinne. Najlepszym rozwiązaniem, zwłaszcza na użytkach wilgotnych i podmokłych, byłoby koszenie ręczne, ewentualnie mechaniczne z użyciem lekkiego sprzętu celem zachowania struktury roślinności i wierzchniej warstwy gleby. Koszenie powinno odbywać się od wewnątrz do zewnętrz, co ułatwia zwierzętom ucieczkę. Pokos należy zebrać z użytku, aby nie osłabiać runi łąkowej. Bezwzględnie zakazane jest wypalanie użytków.

Rolnicy sami mogą podjąć określone działania, aby zapobiegać utracie bioróżnorodności m.in. poprzez realizację programów rolnośrodowiskowych, których głównym zadaniem jest redukcja negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko i maksymalizacja jego pozytywnego oddziaływania na różnorodność biologiczną oraz krajobraz obszarów wiejskich. Jednym z zadań programu rolnośrodowiskowego jest też zachowanie bioróżnorodności na trwałych użytkach zielonych. Celem jest też ochrona cennych przyrodniczo siedlisk i zagrożonych gatunków ptaków związanych z użytkami zielonymi.

O tym, jak ważne dla zachowania bioróżnorodności są łąki i pastwiska, niech świadczy fakt obowiązku ich ochrony, narzucony przepisami prawa. Zgodnie z wymogami wzajemnej zgodności (cross-compliance) na łąkach i pastwiskach położonych na obszarach Natura 2000 obowiązują wymogi wynikające z planów ochrony (PO) lub planów zadań ochronnych (PZO), podzielone na działania obligatoryjne i fakultatywne. Zgodnie z założeniami, do działań obligatoryjnych zaliczane są:

• zachowanie siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków stanowiących przedmioty ochrony, które są położone na trwałych użytkach zielonych,
• ekstensywne użytkowanie trwałych użytków zielonych.

Przez zachowanie siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków stanowiących przedmioty ochrony, które są położone na trwałych użytkach zielonych, rozumie się takie działania, które nie dopuszczają do częściowego lub całkowitego zniszczenia siedliska poprzez zaoranie czy zalesienie. Natomiast przez ekstensywne użytkowanie trwałych użytków zielonych rozumie się taką gospodarkę rolną, która nie prowadzi do zmiany stanu gatunkowego roślin wynikającego ze stosowania podsiewania, wałowania, zmiany sposobu nawożenia czy stosunków wodnych. Minimalne normy określone dla gospodarstw rolnych mówią, że grunty rolne są utrzymywane zgodnie z normami, jeżeli na łąkach i pastwiskach zadeklarowanych do płatności okrywa roślinna jest na nich koszona i usuwana co najmniej raz w roku, w terminie do dnia 31 lipca, lub są na nich wypasane zwierzęta w okresie wegetacyjnym traw. Jeśli gospodarstwo realizuje pakiety rolnośrodowiskowe bądź jest położone na obszarach szczególnie cennych przyrodniczo, to stosowane powinny być właściwe dla nich terminy i zabiegi lub jeżeli znajdują się na nich cenne siedliska roślin, ptaków i owadów określonych w przepisach w sprawie minimalnych norm, to są na nich wypasane zwierzęta w sezonie pastwiskowym określonym w tych przepisach lub też okrywa roślinna jest na nich koszona i usuwana co najmniej raz w roku w terminie do dnia 31 października, pod warunkiem że rolnik w terminie do dnia 9 czerwca danego roku złoży oświadczenie o występowaniu na łące lub pastwisku danego siedliska do kierownika biura powiatowego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa na formularzu opracowanym i udostępnionym przez tę Agencję. W ramach dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska ochrona trwałych użytków zielonych (TUZ) oznacza, że:

• gdy w danym roku stosunek wielkości powierzchni trwałych użytków zielonych do wielkości powierzchni całkowitego obszaru rolnego w Polsce zmaleje o więcej niż 5% w stosunku do poziomu referencyjnego, to zmiana sposobu użytkowania trwałych użytków zielonych w danym roku wymaga zgody kierownika biura powiatowego Agencji; o taką zgodę należy wystąpić nie później niż na 30 dni przed zmianą;
• gdy w danym roku stosunek trwałych użytków zielonych w Polsce zmaleje o więcej niż 8% w stosunku do poziomu referencyjnego, kierownik biura powiatowego odmawia udzielenia zgody na przekształcenie; rolnicy posiadający grunty przekształcone z trwałych użytków zielonych mają obowiązek przywrócenia ponownie wskazanej powierzchni do dnia 15 maja roku następnego.

Również w wymogach programu rolnośrodowiskowego bez względu na to, który pakiet czy wariant rolnik realizuje, jest on zobowiązany do zachowania TUZ i elementów krajobrazu rolniczego nieużytkowanych rolniczo, a stanowiących ostoje przyrody na terenie gospodarstwa rolnego.

Co w przyszłości? Bioróżnorodność rolnicza jest największym dziedzictwem biologicznym i kulturowym świata. Jest zabezpieczeniem przed nieurodzajem, inwazją patogenów roślin i zwierząt gospodarskich. Ochronę, pomnażanie oraz użytkowanie rolniczych zasobów genowych uznano więc za działania priorytetowe w europejskiej polityce rolnej, co znajduje swoje odzwierciedlenie we Wspólnej Polityce Rolnej (WPR) na lata 2014-2020, w tym w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2014-2020. Cele te będą realizowane przede wszystkim poprzez działanie rolnośrodowiskowo-klimatyczne oraz poprzez tzw. zazielenienie, czyli praktykę korzystną dla klimatu i środowiska.

Fot. Wioletta Kmiećkowiak