„Choinka proszę pana
jest chyba zaczarowana,
bo zaraz wszystko odmienia:
było szaro, a ona wchodzi do domu –
zielona i spełnia marzenia…”

(M. Terlikowska „Zaczarowane drzewko”)

Choć ubieranie choinki jest jedną z najmłodszych polskich tradycji wigilijnych, to dziś chyba nikt nie wyobraża sobie świąt Bożego Narodzenia bez tego drzewka. Choinkę ubiera się zazwyczaj w Wigilię i trzyma w domu aż do święta Matki Boskiej Gromnicznej, czyli do 2 lutego.

Jak podają różne źródła, zwyczaj ustawiania w domu w okresie świąt ubranego drzewka przywędrował do Polski z Niemiec na przełomie XVIII i XIX wieku (w okresie zaborów) i początkowo spotykany był jedynie w miastach. Stamtąd dopiero zwyczaj ten przeniósł się na wieś, w większości wypierając wcześniejszy zwyczaj dekorowania domów w okresie świąt tzw. podłaźniczką (zwaną też jutką – na rzeszowszczyźnie, jeglijką – na Warmii i Mazurach, sadem – w Małopolsce, wiechą – w Jarosławskiem, Lubelskiem i Sandomierskiem). U pułapu izby (pod sufitem) mocowano gałęzie drzew iglastych (głównie jodły, sosny lub świerku), przystrajane owocami i tradycyjnymi ozdobami lub też ubierane wierzchołki drzew bądź małe drzewka, zawieszane czubem do dołu lub (rzadziej) do góry. Bez względu na nazwę wierzono, że zielone gałęzie mają życiodajne moce i cudotwórcze właściwości, chronią dom i jego mieszkańców od złych mocy i uroków. Biorąc pod uwagę wykorzystanie zarówno w przypadku podłaźnika, jak i choinki drzew iglastych lub ich części, można wnioskować, że funkcja i symbolika polskiej choinki mogła być kontynuacją idei podłaźniczki.

Pewne znaczenie dla odczytania symboliki choinki mają także tzw. pająki i światy – dawne ozdoby polskich domów w czasie świąt Bożego Narodzenia. Pająk to przestrzenna konstrukcja, podobna do kościelnych i dworskich świeczników, wykonana ze słomy, bibuły, nici, fasoli, wydmuszek jaj, szczeciny spojonej woskiem. Światami nazywano wyplatane ze słomy lub wykonane z opłatków kule, krążki lub gwiazdki. Pająki i światy były więc zarówno samodzielnymi ozdobami izby, jak i ozdobami podłaźniczek, a następnie stojących jodełek.

Choinka jest więc przykładem zwyczaju wypierającego i jednocześnie wchłaniającego wcześniejsze sposoby przyozdabiania domów na Boże Narodzenie.

Źródła:

• Szymanderska H., Polskie tradycje świąteczne, Świat Książki, Warszawa 2003.
• Smyk K., Treści symboliczne bożonarodzeniowej choinki, [online], [dostęp 09.12.2016], http://kulturaludowa.pl/artykuly/tresci-symboliczne-bozonarodzeniowej-choinki.