Rzepak uprawiany jest na obszarze zachodniej, północnej i południowo-zachodniej Polski. Pochodzenie rzepaku to kontynent azjatycki, a w naszym kraju pojawił się w XVI wieku, ale od 1811 roku istnieją na jego temat dane statystyczne .Przed II wojną światową miał mniejsze znaczenie w tamtym okresie notowano większe spożycie oleju lnianego. Dopiero po wojnie produkcja rzepaku i oleju wzrosła ale rozwój uprawy to lata 70-te XX wieku. Liderem produkcji w tamtych czasach była Kanada gdzie w wyniku prac genetycznych wyprodukowano szlachetne odmiany rzepaku. W Polsce od 1990 roku uprawia się odmiany rzepaku podwójnie ulepszone. Oprócz odmian populacyjnych są także uprawiane formy mieszańcowe w których wykorzystany jest efekt heterozji pozwalający uzyskać większe plony ziarna rzepaku o podwyższonej zawartości tłuszczu .Rzepak uprawiany jest w większości w formie ozimej gdyż formy jare w naszym klimacie zawodzą w plonowaniu. Może być uprawiany na różnych typach gleb ale muszą one mieć uregulowane stosunki wodne, w praktyce uprawia się go na glebach jakościowo dobrych i średnich klasa III a, III b, IV a ale dość często na IV b i V( 10% plantacji).Pod uprawę najlepsze gleby to gleby kompleksu od pszennego bardzo dobrego i dobrego oraz żytniego dobrego do bardzo dobrego. W praktyce rolniczej nadającymi się pod uprawę rzepaku to gleby gdzie niezawodnie plonują zboża intensywne (pszenica, jęczmień, pszenżyto).Rzepak w czasie swojego rozwoju potrzebuje dużej wilgotności powietrza najlepiej gdy opady atmosferyczne są w granicach 600-700 mm .Potrzebuje dużej wilgotności gleby w fazie kiełkowania a w późniejszych fazach wzrostu staje się bardziej odporny na niedobory wody. Częste i dobrze rozłożone opady w okresie kwitnienia mają dobry wpływ na jego wzrost natomiast niedobór wody skraca kwitnienie skutkiem tego rzepak wykształca mniejsza liczbę łuszczyn. Zimotrwałość rzepaku zależy od długości jesiennej wegetacji a rozwój rzepaku przed zimą zależy od rozkładu temp. Proces zwany hartowaniem przebiega w temp,+2 do + 6 stopni C i zwykle przypada na II połowę października i listopad. Rzepak często wymarza w okresie ostrych i bezśnieżnych zim. Duże straty rzepaku na plantacjach są wtedy gdy po ciepłej i łagodnej jesieni wystąpią nagłe i silne mrozy i również wtedy gdy okres mrozów przerywany jest nawrotami ciepła-albo pod wpływem mroźnych wschodnich wiatrów powodujących nieodwracalne zmiany w tkankach rzepaku poprzez odwodnienie. W wypadku gdy gleba jest zamarznięta a spadnie dużo śniegu rośliny rzepaku giną pod nią- dochodzi do gnicia roślin. Sytuacja jest korzysta dla rzepaku gdy spadnie śnieg a gleba jest niezamarznięta wtedy pod pokrywą śnieżną rzepak może przetrzymać mrozy do-25 stopni C. Odmiany zalecane do siewu są o różnym stopniu zimotrwałości i przy siewie zawsze trzeba zwracać uwagę gdyż zimy w naszym klimacie nie zawsze są łagodne .Odmiana jest najtańszym czynnikiem intensyfikującym technologię uprawy rzepaku, w dużym stopniu wpływa na plon odpowiada za jakość i zawartość tłuszczu, białka i glukozylanów (substancji anytyżywieniowych) Wyprodukowane nasiona stanowiące surowiec do przemysłu spełniają normy co do wymaganych zawartości glukozylanów i kwasu erukowego w nasionach.

Główne kierunki użytkowania nasion rzepaku to:

-olej na cele spożywcze

-poekstrakcyjna śruta rzepakowa i wytłoki jako cenny składnik pasz treściwych dla zwierząt gospodarskich

-olej techniczny do produkcji biopaliwa

W ostatnich latach XX wieku wraz ze świadomością społeczeństwa dieta ludzi uległa korzystnym zmianom zmniejszyło się spożycie tłuszczów zwierzęcych na korzyść spożycia tłuszczów roślinnych w tym oleju rzepakowego. Olej ten charakteryzuje się najwyższa wartością zdrowotną a poza tym długo pozostaje świeży oraz stabilny w porównaniu do innych olejów podczas smażenia w wysokich temp. Obecnie spożycie oleju rzepakowego w strukturze spożycia innych tłuszczów roślinnych jest dominujący. Nieporządany kwas erukowy w postaci jego pochodnych znalazł zastosowanie w przemyśle kosmetycznym ,farmaceutycznym, jako składnik detergentów i materiałów fotograficznych.

Poekstrakcyjna śruta rzepakowa i wytłoki z odmian rzepaku 00 stanową źródło cennego białka roślinnego i energii dla wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Jest dobrze zbilansowana pod wzg. aminokwasów egzogennych i może być zamiennie stosowana ze śrutą sojową. Jednak pod wzg koncentracji energii metabolicznej ustępuje śrucie sojowej o około 10-20 % W związku z tym posiada niższą strawność białka o 20 % w porównaniu ze śrutą sojową.

Olej rzepakowy i jego estry można zaliczyć do najbardziej kalorycznych produktów roślinnych. Pod wzgl. wartości energetycznej zajmują miejsce pośrednie między benzyną a olejem napędowym .Zaletą paliwa rzepakowego jest odnawialność jego zasobów i praca silników w warunkach mniejszego skażenia środowiska (mniejsze zadymienie, biodegradcja, brak działania toksycznego na organizm ludzki)

Na atrakcyjność uprawy rzepaku ma wzrastający poziom spożycia przez ludzi olejów roślinnych oraz duże zapotrzebowanie na białko paszowe. Rzepak jest ważną rośliną w zmianowaniu, jest dobrym przedplonem: dobrze zacienia glebę i wzbogaca w resztki pożniwne, w składniki pokarmowe, odtwarza strukturę gruzełkowata gleby, spełnia rolę rośliny fitosanitarnej, umożliwia skuteczne zwalczanie chwastów jednoliściennych, wcześnie zwalnia pole po zbiorze, prace w gospodarstwie równomiernie są rozłożone przy wykorzystaniu tych samych maszyn i urządzeń co przy uprawie zbóż. Zmniejszenie powierzchni uprawy buraków cukrowych i innych roślin okopowych sprzyja rozwojowi uprawy rzepaku. Warunkiem uniknięcia dużych zmian w powierzchni uprawy jest ustalenie stałej relacji cen między rzepakiem i pszenicą która jest rośliną konkurencyjną wzg niego w przedziale 1,8:1 -2,2:1.

Ważnym czynnikiem w uprawie rzepaku jest jego wysoka opłacalność Wzrost zapotrzebowania na oleje roślinne, i na estry z olejów roślinnych jako dodatków do paliw płynnych a również zapotrzebowanie na białko(śruty poekstrakcyjne, wytłoki) do produkcji pasz treściwych dla zwierząt gospodarskich stwarza dobrą koniunkturę dla uprawy rzepaku.

Literatura: 1.Znaczenie roślin oleistych dla człowieka, rolnictwa i kraju Prof. dr hab. inż.-F. Kapusta Wieś Jutra Portal Spożywczy 2013 2.Technologiczne ekonomiczne, prawne uwarunkowania alternatywnego wykorzystania produktów rolnych na cele energetyczne –W. Majtkowski T. Wałkowski Mat Szkol. FAPA 2007

Helena Jaworska-Jach