W Polsce wzrosło zainteresowanie uprawą leszczyny, jako alternatywnego źródła dochodu.  Roślina mało wymagająca, co do kosztów zakładania plantacji, ale wymagająca wiedzy, aby uzyskać zadowalający efekt ekonomiczny.

Opłacalność towarowa plantacji leszczyny wiąże się z uzyskanym plonem, o którym decyduje efektywność zapylenia. Corylus avellana jest gatunkiem rozdzielnopłciowym jednopiennym z występującym zjawiskiem dichogamii, czyli przesunięcie w czasie kwitnienia kwiatostanów męskich i żeńskich na jednym drzewie. (fot.1) Występuje także zjawisko samoniezgodności sporofitycznej z allelami wielokrotnymi, co powoduje, że konieczny jest na plantacji dobór takich odmian, które w wyniku zapylenia będą efektywnie zawiązywały nasiona i pozwolą odmianie osiągnąć maksymalne możliwości plonowania.  W COBORU zarejestrowanych jest obecnie siedem odmian leszczyny wielkoowocowej: „Barceloński”, „Olbrzymi z Halle”, „Cosford”, „Kataloński”, „Nottinghamski”, „Olga”, „Webba Cenny” (poza tym na rynku można też spotkać inne odmiany wymienione w tabeli 2. Odmiany dzielimy na podstawowe i uzupełniające. Jest to podział dość uproszczony, ale można się nim posługiwać nie popełniając zarazem błędu w doborze.. W warunkach Polski w klimacie o znacznych wpływach klimatu kontynentalnego leszczyna zakwita na początku lutego do połowy kwietnia. Kotki pylą około jeden – dwa tygodnie, a kwiaty żeńskie są receptywne nawet do ośmiu tygodni (do pojawienia się liści, jeśli łagiewka pyłkowa nie dotrze do zalążni). Leszczyna jest rośliną gdzie na tej samej roślinie występują kwiaty męskie i żeńskie. Kwiatostany męskie początkowo dość sztywne, kotki sterczą na pędach w różne strony, w porze kwitnienia natomiast wydłużają się i zwisają. Ziarna pyłku charakteryzują się sypkością i lekkością, posiadają komory powietrzne. W jednym kwiatostanie męskim może być do 4mln. ziarenek pyłku. GOC. (1957). Pyłek leszczyny jest mały 25-40 mikronów średnicy i dlatego może być przenoszony przez wiatr na duże odległości. Kiełkowanie pyłku zależy od warunków pogodowych: wysoka temperatura i wilgotność stymuluje ten proces a także od cech genetycznych odmian. W każdym kwiatostanie żeńskim znajduje się od dwóch do kilkunastu kwiatków zebranych w wierzchotki, która składa się z dwóch kwiatków osadzonych w kącie podsadki. Słupek składa się z zalążni wytwarzanej z dwóch owocolistków, krótkiej szyjki zakończonej dwoma długimi znamionami.  Znamiona słupków są receptywne od momentu, kiedy je widać na wierzchołku pąka (faza czerwonej kropki) do pojawienia się liści.    

Rozdzielnopłciowość nie ma wpływu na zdolność do zapylenia roślin, natomiast dużym ograniczeniem jest dichogamia. Kwitnienie kwiatów męskich i żeńskich nie jest cechą stabilną typową dla odmiany. Odbywa się w różnym terminie i modyfikowane jest przebiegiem pogody. Przebieg kwitnienia zależy od klimatu i odmiany, u których kwiaty żeńskie kwitną wcześniej niż męskie a u innych odwrotnie (tab.1). Są odmiany gdzie kwiaty obu płci kwitną jednocześnie. Tabela 1.pokazuje uśrednione terminy zjawisk związanych z kwitnieniem w Południowej Wielkopolsce, co nie znaczy, że w innych rejonach Polski będzie podobnie. Dichogamia w ekosystemie zapewnia ciągłość zapylenia. Poprzez hodowlę odmian wyłoniono cenne rośliny pod względem owoców przynoszące postęp w uprawie. Jednak identyczność genetyczna odmiany utrudniła zapylenie. Można jednak to zjawisko wykorzystać wybierając na zapylacze odmiany o podobnych parametrach owoców i terminów dojrzewania jednocześnie dopasowując termin kwitnienia kwiatów męskich do terminu kwitnienia kwiatów żeńskich odmiany stanowiącej podstawę produkcji towarowej.

Zapylenie znamion przez pyłek własny lub obcy nie zawsze prowadzi do wykształcenia nasion. Wielu autorów stwierdziło niezgodność i nie wystarczy, aby odmiana uprawiana była dostosowana do zapylacza pod względem terminu kwitnienia. Mechanizm dichogamii może utrudniać samozapylenie, ale nie mogą go całkowicie wykluczyć. Dopiero genetyczne całkowite zróżnicowanie może wykluczyć samozapylenie. Samoniezgodność występująca u leszczyny jest takim zróżnicowaniem, ale występują także odmiany samopłodne (REJMAN 1994). W środowisku są warunki, w których może dojść do przełamania samoniezgodności. Należą do nich: wysoka temperatura i jej wahania, uszkodzenie znamion, wiek kwiatów żeńskich i jeśli wystąpią wszystkie czynniki jednocześnie szansa na zapłodnienia wzrasta. Bariera utrudniająca skuteczne samozapylenie i obco zapylenie jest trudna do przełamania, ponieważ sporofityczny system samoniezgodności jest kontrolowany przez 22 allele dominujące, współdominujące i recesywne (rys. 1).

Rys. 1 Diagram zależności samoniezgodności sporofitycznej S-allele wg. Mehenbachr i Thompson

 Występujący u leszczyny mechanizm samoniezgodności sporofitycznej z allelami wielokrotnymi (THOMPSON 1979), powoduje, że konieczny jest na plantacji dobór takich odmian, które w wyniku zapylenia będą efektywnie zawiązywały nasiona (tab. 2).

Anomalie pogodowe, np. wysokie temperatury na przedwiośniu mogą przyspieszać dojrzewanie organów płciowych, po czym może przyjść ochłodzenie uszkadzając dojrzewający pyłek oraz zniszczyć znamiona słupka, który ma pozytywne właściwości elongacji i nadal może przyjmować pyłek.( fot. 2) . Przemarznięty pyłek jest bezpowrotnie stracony dla dalszej reprodukcji. Pąki kwiatowe w stanie zupełnego spoczynku wytrzymują mróz do -30^oC. Z chwilą jednak, gdy pąki zaczynają się rozwijać ich odporność zmniejsza się. Największe szkody powodują temperatury występujące podczas kwitnienia od -6^oC kwiatów męskich do -8^oC kwiatów żeńskich. Ruch powietrza pod wpływem temperatury na wiosnę sprzyja zapyleniu, natomiast zbyt silny wiatr utrudnia zagnieżdżenie się pyłku na znamieniu.

Fot. 2 Skrajne warunki kwitnienia leszczyny (A. Marczak)

Uwzględniając zjawisko samoniezgodności, dychogamii, oraz odziaływujące czynniki środowiskowe należy wysadzać na plantacjach towarowych od czterech do sześciu odmian.  Polecane jest ich wysadzanie w małych jedno odmianowych grupach. Zaleca się stosowanie dwóch odmian zapylaczy wczesnej i późnej lub jedną odmianę późno kwitnącą. Polecane są także żywopłoty z leszczyny leśnej o różnych genach samoniezgodności oraz terminach kwitnienia innych od odmiany towarowej, dlatego jest bardzo dobrym i niezastąpionym źródłem pyłku, oraz chroni plantacje przed wiatrem. Można pokusić się o dobór dwóch odmian wzajemnie się zapylających o podobnych parametrach plonu. Odpowiedni dobór odmian na plantacji może zwiększyć efektywność uprawy leszczyny wielkoowocowej. Znając przebieg faz fenologicznych związanych z kwitnieniem odmiany (modyfikowanych czynnikami środowiska, głównie temperatura), możemy także dokonać sztucznego zapylenia w wypadku przemarznięcia kwiatów męskich odpowiednią odmianą czy mieszanką pyłku z różnych odmian. Istotne jest, aby odmiany dominujące na plantacji były zapylone w czasie pełni kwitnienia kwiatów żeńskich. Optymalnym zjawiskiem jest osiągnięcie pełni kwitnienia kwiatostanów żeńskich na początku kwitnienia kwiatostanów męskich odmiany zapylającej o zgodnym pyłku ( rys. 2). Doprowadzenie na plantacji do tak skutecznego i jednoczesnego zapylenia ma duże znaczenie na plonowanie, wyrównanie owoców, ułatwia walkę ze szkodnikami i chorobami owoców, które w niesprzyjających latach mogą decydować o rentowności uprawy. Planując uprawę orzecha laskowego na plantacjach towarowych czy ogrodzie przydomowym, należy pamiętać o zapewnieniu źródła odpowiedniego pyłku do zapłodnienia kwiatów żeńskich odmiany stanowiącej podstawę plantacji. 

Materiały żródłowe:

Ciesielska-Peiper J. (1998): Kwitnienie i zawiązywanie owoców leszczyny. Ogrodnictwo. 3:3-6

Goc F. (1957): Uprawa Leszczyny. PWRiL, Warszawa

Marczak A. Łuczkiewicz T.(2003): Wpływ warunków pogodowych na kwitnienie 10 odmian leszczyny ( Corylus avellana l.). Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Wydział Nauk Rolniczych i Leśnych Tom 95-2003. s 26-33.

Mehlenbacher S.A., Tohompson M.M. (1988): Dominance relationships among S-alleles in Corylus avellana L. Theor. Appl. Genet. 76: 669-672.

Piskornik Z., Korfel J. (1993) Jakościowo –ilościowa analiza kwasów tłuszczowych w oleju z orzechów laskowych pochodzących z Włoch i Polski. Materiały konferencji w Krakowie ”O lepszą, jakość produktów ogrodniczych ”, Akademia Rolnicza w Krakowie 2.12.1993, s257-261.

Rejman A. (red.).Pomologia (1994): / Odmianoznawstwo Roślin Sadowniczych/. Praca zbiorowa. PWRiL.

Tohompson M. M. (1979): Genetics of incompatibility in Corylus avellana L. Theor. Appl. Genet. 54: 113-116

Zaliwski St. (1984): Intensywna produkcja owoców jagodowych i leszczyny. PWN.

Żurawicz E. (2003): Pomologia odmianoznawstwo roślin sadowniczych aneks.  Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne Warszawa