Życie we współczesnym świecie, pomimo wielu udogodnień wymaga szczególnej dbałości o zachowanie zdrowotności. Miniony XX wiek to okres eksplozji techniki i czas gwałtownego rozwoju nauki, ze szczególnym naciskiem na nauki matematyczne i przyrodnicze. Osiągnięcia techniki i medycyny z pewnością ułatwiają życie współczesnego człowieka, czyniąc je również znacznie szybszym. to właśnie ciągle wzrastające tempo życia stawia przed nami coraz wyższe wymagania pod adresem nie tylko psychicznej, ale i fizycznej sprawności. Praktykowanie prozdrowotnego stylu życia, w który wpisane jest uczestnictwo w regularnej aktywności ruchowej jest dzisiaj wskazaniem ujmowanym w kategoriach powinności jako czynnik zdrowia pozytywnego. Dotyczy to zarówno tych ludzi, którzy sądzą, że dla swojej cielesności niczego robić nie muszą, gdyż natura obdarzyła ich niezwykłą witalnością, jak i tych, którzy przez swoje niedostatki ciała sądzą, że nie są w stanie zdrowia poprawić. Podkreślanie istoty troski o ciało jest dzisiaj ciągle aktualne, a zwłaszcza w edukacji na rzecz zdrowia. nie ma bowiem i nigdy nie było w historii człowieczego losu sprawy ważniejszej od zdrowia. Aby reakcja ruchowa spełniała właściwe funkcje społeczne, dorosły człowiek musi uświadomić sobie, że od jakości starań o obiekt ciała może uzależnić swoje kulturowe powodzenie i ostateczne własną personalizację.
Zachowania prozdrowotne – to najogólniej mówiąc te zachowania i wszelkie formy aktywności celowej, ukierunkowane na ochronę lub osiągnięcie poprawy własnego zdrowia.
Pojęcie zdrowia w literaturze
Od najdawniejszych czasów, zdrowie stanowiło przedmiot zainteresowania człowieka. Zainteresowanie to rosło w obliczu zagrażającej lub zaistniałej choroby. Trudno dzisiaj określić, ile w trosce o zdrowie własne, czy najbliższych, było i jest obawy przed śmiercią a ile – jak to obecnie powiedzielibyśmy – dążenia do utrzymania lub odzyskania pełnej sprawności fizycznej, psychicznej, i społecznej umożliwiającej normalne życie. Bardzo wcześnie zdano sobie sprawę, że zdrowie zależy od warunków zewnętrznych i wewnętrznych. Zaskakujące jest to, że dzisiejsze poglądy na temat uwarunkowań zdrowia są tak podobne do tych, jakie reprezentowano już w najdawniejszych czasach. na przykład według, zasad starej medycyny chińskiej ciało ludzkie stanowi system współzależnych elementów, mających tendencję do utrzymywania naturalnej równowagi. Brak tej równowagi, czyli choroba, jest wynikiem działania szeregu czynników, wśród których najistotniejsze to niewłaściwa dieta, brak snu, mała ruchliwość fizyczna ciała oraz niezgoda rodzinna lub społeczna. W Europie, wg Platona (437-347 p.n.e.) zdrowie było, między innymi, funkcją doskonalenia stylu życia oraz kulturowej relatywizacji diety. Natomiast, Stoicy (IV w. p.n.e. – III p.n.e.) w swojej filozofii dewaluowali wartość zdrowia fizycznego, wysuwając harmonię zdrowia ponad wszystko. Śmierć zajmowała u nich dość niską pozycję w hierarchii wartości. W tamtych czasach, sposób życia w zdrowiu i radzenie sobie w chorobie były miernikami poziomu kultury.
Zdrowie przedstawione jest obecnie w różnych aspektach.
- Zdrowie jako dobrostan biopsychospołeczny.
Zdrowie jest warunkiem sine qua non normalnego funkcjonowania i satysfakcjonującego życia, jednak jak dotąd nie opracowano idealnej i zadawalającej wszystkich jego definicji. Najbardziej rozpowszechniona jest definicja Światowej Organizacji Zdrowia, mówiąca, że zdrowie to:
Stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub kalectwa i niepełnosprawności.
Definicja ta, jako pierwsza, uwzględniła całościowe (holistyczne) i pozytywne rozumienie zdrowia oraz wskazywała na kilka jego powiązanych ze sobą, wymiarów.
W tej definicji zdrowie utożsamiane jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie z brakiem objawów chorobowych. Pojęcie to uwzględnia oprócz organizmu człowieka również jego psychikę i sferę społeczną. Współcześni przedstawiciele nauk społecznych krytykują to klasyczne ujęcie zdrowia. Zarzuca mu się idealizm – tak rozumiane zdrowie jest praktycznie nie do osiągnięcia. Kwestionuje się ponadto pojęcie „dobrostanu” jako niejednoznaczne. Może być on różnie rozumiany.
- Zdrowie jako brak objawów choroby i cierpienia
Oczekuje się zazwyczaj, że człowiek nie zajmujący się zawodowo sprawami zdrowia określi je jako stan braku choroby i dolegliwości. Takie zdroworozsądkowe ujęcie pojawia się w specjalnie prowadzonych badaniach ankietowych. Ujęcie zdrowia jako braku objawów choroby i dysfunkcji, nawiązujące do świadomości potocznej jest również zakorzenione we wciąż obecnym w medycynie modelu zdrowia i choroby. w modelu tym centralne miejsce zajmuje choroba, przez którą rozumie się odstępstwa od prawidłowej struktury i funkcjonowania organizmu biologicznego. Zdrowie natomiast definiowane jest jako normalna budowa i prawidłowe funkcjonowanie ciała człowieka. Jednak ze względu na umieszczenie choroby w centrum zainteresowania, medycyna naukowa rozwinęła metodologię umożliwiającą raczej wykrywanie patologii niż rozpoznawanie zdrowia. Dlatego uznanie człowieka za zdrowego następuje na podstawie wykluczenia zjawisk chorobowych w jego organizmie.
- Zdrowie a szczęście
W pracach przedstawicieli różnych nauk: filozofii, medycyny, socjologii i medycyny dokonuje się porównań pojęć zdrowia, zdrowia psychicznego z pojęciem szczęścia. Klasyczną analizę przeprowadził w tym zakresie Władysław Tatarkiewicz stwierdzając, że w prawdzie nie można utożsamiać zdrowia ze szczęściem, jednak są to pojęcia bardzo podobne w swej formalnej strukturze. Dodaje, że zdrowie i szczęście może być faktem empirycznie stwierdzalnym, ale też i idealnym wzorcem, do którego człowiek dąży. „Poczucie szczęścia jest objawem zdrowia [..] naturalnym, choć nie zawsze możliwym. a zdrowie jest warunkiem szczęścia istotnym, choć nie jedynym”.
We współczesnej koncepcji zdrowia (zawartej w dokumentach WHO) podkreśla się, że jest ono :
- wartością, która pozwala jednostce lub grupie realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji oraz aktywnie zmieniać środowisko;
- zasobem (bogactwem), gwarantującym rozwój społeczeństwa i osiąganie odpowiedniej jakości życia;
- środkiem (a nie celem) do codziennego życia;
- koncepcją eksponującą korzyści płynące z „bycia zdrowym” w miejsce negatywnych konsekwencji choroby.
W związku z powyższym można wysunąć następujące wnioski dla praktyki:
Zdrowie nie jest stanem danym raz na zawsze, wobec tego należy je zdobywać tak jak zdobywa się zawód, wiedzę, dobra materialne itp.
Posiadanie dobrego zdrowia zwiększa szansę na osiągnięcie sukcesu, w życiu, w tym sukcesu materialnego (ponieważ sprawny człowiek ma większe szanse na znalezienie dobrej i satysfakcjonującej pracy).
Wraz z przedłużeniem czasu ludzkiego życia, nie musi iść w parze przedłużanie jego jakości. Aby to było możliwe, trzeba wcześnie „zainwestować” w swoje zdrowie i sprawność.
Istotą nowego podejścia do zdrowia jest uświadomienie ludziom, że oni sami podejmują decyzję i wybory w sprawie swojego zdrowia. To nowe podejście ukształtowało się, kiedy odkryto, że opieka medyczna wcale nie gwarantuje dobrego zdrowia (druga połowa XX wieku). Zaczęto poszukiwać wtedy pozamedycznych uwarunkowań zdrowia.
W 1974 roku Laframbois na zlecenie kanadyjskiego ministra zdrowia Lalonda opracował koncepcję pól zdrowia. Wykazano w niej, że w krajach rozwiniętych można wyróżnić cztery grupy czynników warunkujących zdrowie człowieka:
1. Styl życia i zachowania zdrowotne – stwierdzono, że obecnie determinują one w największym stopniu (50-60%) nasz stan zdrowia, a co istotne – jednostka może sama zmieniać swój styl życia w celu poprawy zdrowia;
2. Środowisko fizyczne i społeczne, w jakim żyjemy (20-25%);
3. Czynniki genetyczne (ok.20%);
4. Medycyna naprawcza (służba zdrowia – może obecnie rozwiązać jedynie 10-15% problemów zdrowotnych
Istnienie skomplikowanych powiązań między człowiekiem i jego środowiskiem znalazło odzwierciedlenie w nowej koncepcji nazwanej Mandalą zdrowia (tzw. Społeczno-ekologiczny model zdrowia), opracowanej we wczesnych latach osiemdziesiątych przez Departament Zdrowia Publicznego w Toronto. Model ten, będący bazą teoretyczną dla promocji zdrowia, wyjaśnia wielorakie zależności między środowiskiem fizycznym, społecznym i kulturowym a zdrowiem. Mandala składa się z kilku koncentrycznych kręgów, w których centrum znajdują się:
- człowiek – złożony z ciała, umysłu i ducha, ulegający wpływom nad i pod systemów
- rodzina – jako najważniejsza grupa socjalizująca jednostkę w kształtowaniu systemu wartości, w tym postaw i zachowań zdrowotnych.
- czynniki biologiczne – przekaz genetyczny, dyspozycje wrodzone, cechy biologiczne fizjologiczne, anatomiczne jednostki oraz jej rodziny.
- zachowania indywidualne – rodzaj diety, używki, bezpieczeństwo codziennym życiu, w tym skłonność do podejmowania ryzyka, podejmowanie działań profilaktycznych.
- środowisko fizyczne – warunki mieszkaniowe, środowisko pracy bliższe i dalsze otoczenie człowieka.
- środowisko psycho- socjo- ekonomiczne – status społeczny i ekonomiczny, podatność na presję społeczną, informację zewnętrzną, uzyskiwane poparcie społeczne.
Wymienione czynniki powiązane są ze sobą takimi elementami, jak:
- styl życia- kompleks zachowań modyfikowanych przez wpływ środowiska socjo – ekonomicznego.
- system opieki zdrowotnej – odnosi się głównie do czynników biologicznym i zachowań indywidualnych.
- praca lub jej brak, a przede wszystkim funkcje pełnione w pracy.
- środowisko przekształcone przez człowieka – narastający proces urbanizacji i uprzemysłowienia powodujący wzrost zanieczyszczenia oraz degradacji środowiska.
Na zewnętrznym kręgu Mandali znajdują się:
- kultura
- biosfera.
„Mandala zdrowia” jest uznawana za model holistyczny (całościowy), ponieważ wskazuje, w jaki sposób zdrowie jest determinowane fizycznymi i społecznymi komponentami środowiska.
Promocja zdrowia
Pojęcie promocji zdrowia powstało w wyniku obrad Światowego Zgromadzenia Zdrowia w 1977 roku. Ogłoszono wówczas, że przeprowadzone badania stanu zdrowia społeczeństw naszego globu wskazują na to, iż dotychczasowe wysiłki, metody i nakłady na ochronę zdrowia nie dają oczekiwanych wyników. Wskazano na potrzebę przywiązywania większej wagi do zachowania zdrowia poprzez jego promowanie, przy równoległym rozwijaniu podstawowej opieki zdrowotnej, która realizuje swoje zadania najbliżej społeczeństw lokalnych, a więc tam, gdzie człowiek zdrowie otrzymuje, pozyskuje lub traci. Potrzeba ta wiąże się również ze stale rosnącymi kosztami wynikającymi z rozwoju drogich technologii i technik medycznych, służących diagnozowaniu, leczeniu i rehabilitacji.
Należy jednak stwierdzić, na wstępie że promocja zdrowia nie jest „czystą” gałęzią medycyny, a jest dziedziną nauki ściśle współdziałającą z medycyną, natomiast trzeba przyznać, że niewątpliwie za prekursora promocji zdrowia można uznać higienę. Wielu twierdzi, że „promocja zdrowia jest córką higieny”, higieny, która nadal nie utraciła swojej autonomii, nie tylko ze względu na jej długą i bogatą historię, ale także ze względu na obfity dorobek, w którym Polska ma także pewien udział. Stwierdzenie więc, że higiena była prekursorką promocji zdrowia pogodzi chyba wszystkich, nawet tych, którzy uważają, że dzisiejsza promocja zdrowia jest niczym innym jak tylko synonimem higieny.
Krajem, który należy uznać za prekursora działań, określonych później mianem promocji zdrowia, jest Kanada. Już w 1974 roku Marc Lalonde przedłożył parlamentowi kanadyjskiemu dokument pod nazwą „Nowa perspektywa zdrowia dla Kanadyjczyków” (A New Perspektive on the Health of Canodians) i fakt ten można uznać za wydarzenie wyzwalające dalszy rozwój działań, które w 4 lata później otrzymały nazwę promocji zdrowia.
Termin „promocja zdrowia” ukształtował się w czasie obrad wspomnianego wcześniej Światowego Zgromadzenia Zdrowia w 1977 roku. Po tym wydarzeniu nastąpił okres kilkuletniej ciszy. W Europie dopiero w 1984 roku Regionalne Biuro ŚOZ w Kopenhadze opublikowało „Dokument dyskusyjny” na temat promocji zdrowia, wraz z zaproponowaniem jej definicji. Dokument ten został rozpowszechniony w Regionie Europejskim, powodując szeroką dyskusję zarówno na temat potrzeby promocji zdrowia, jak i samej definicji.
Głównym jej celem ma być poprawa zdrowia społeczeństw lokalnych poprzez organizowanie działań opartych na:
- Obronie środowisk wspierających zdrowie i zdrową politykę społeczną,
- Umożliwianiu społeczeństwom lokalnym i jednostkom uzyskania ich pełnego potencjału zdrowotnego,
- Mediacji na rzecz zdrowia w środowisku zróżnicowanych interesów.
Promocja zdrowia stała się pierwszym z 4 głównych kierunków Europejskiej Strategii Zdrowia. Przyjęto, że promocja zdrowia jako proces mający na celu umożliwienie jednostkom i społeczeństwu zwiększenie kontroli nad czynnikami warunkującymi zdrowie ma stworzyć koncepcję sposobów i warunków życia w celu zachowania zdrowia. Ma ona także reprezentować strategię mediacyjną pomiędzy ludźmi a ich środowiskiem w celu umożliwienia, zarówno odpowiedniego wyboru osobniczego, jak i zdawania sobie sprawy z odpowiedzialności społecznej za zdrowie obecnie i w przyszłości.
Wydarzeniem o fundamentalnym znaczeniu dla rozwoju promocji zdrowia była i Międzynarodowa Konferencja na temat promocji zdrowia w Ottawie w 1986 roku. Nadała ona idei promocji zdrowia odpowiednią formę i treść oraz przysporzyła jej tyle potencjalnej energii, że już w ciągu kilku następnych lat, oprócz dynamicznego ruchu na rzecz zdrowia, rozwinęła się nowa dziedzina nauki o tej samej nazwie.
W ostatnich latach XX wieku ŚOZ ogłosiła dwa bardzo ważne dokumenty o istotnym znaczeniu dla promocji zdrowia. Pierwszym z nich była „Światowa Deklaracja Zdrowia” przyjęta przez światową społeczność zajmującą się problematyką zdrowotną na XXXI Światowym Zgromadzeniu Zdrowia w maju 1998 roku, a drugim – dokument o nazwie „Zdrowie 21”, który został przyjęty przez Europejski Komitet Regionalny ŚOZ na XXI wiek.
Unia Europejska zwiększyła swoje zainteresowanie promocją zdrowia od początku lat 90, a szczególnie od Traktatu w Maastricht (Artykuł 129) z 1992 roku, a później jeszcze w sposób bardziej pogłębiony na mocy Traktatu w Amsterdamie (Artykuł 152) z 1997 roku. Również w Polsce od początku lat 90 pojęcie promocji zdrowia zakorzeniło się szeroko, ulegając stałemu rozwojowi dzięki zaangażowaniu ludzi pochodzących z różnych środowisk naukowych i zawodowych przy stale rosnących zaangażowaniu takich partnerów, jak sektor zdrowia, edukacji i środowiska. Istota promocji zdrowia polega na działaniu nakierowanym na umacnianie i rozwój zdrowia jednostek oraz złożonych z nich zbiorowości, realizowanym głównie w sferze prozdrowotnych przekształceń ich stylu życia (zachowań zdrowotnych) oraz w sferze tych elementów najszerzej rozumianego środowiska, które istotnie warunkują możliwości dokonania tego rodzaju zmian.
Opracowanie: Krystyna Nowak
W artykule wykorzystano fragment własnej pracy licencjackiej pt. “Zachowania prozdrowotne kobiet wiejskich na przykładzie gminy Opatówek”.
Literatura zawarta w tekście:
-J.B. Karski, Praktyka i teoria w promocji zdrowia – wybrane zagadnienia, DTP CeDeWu Sp. Z.o.o., Warszawa -K. Borzucka – Sitkiewicz., Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków -I. Heszen, H.Sęk, Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa