Rolnictwo jakie obserwujemy obecnie kształtowało się przez wieki. Jedne rośliny pojawiały się inne znikały ale cały czas była ciągłość upraw, które stanowiły paszę dla aktualnie hodowanych zwierząt. Także obecnie tworzy się coraz to nowsze odmiany, które dają większe plony, są bardziej odporne na warunki atmosferyczne oraz różne choroby. Ale często jest tak, że dobrym sposobem na urozmaicenie zmianowania oraz poprawienia warunków glebowych jest powrót do starych, sprawdzonych gatunków. Może i nie przynoszą takich plonów jak obecne gatunki ale za to są nie wymagające w stosunku do nawożenia i ochrony więc koszty się równoważą.

Na uwagę zasługują rośliny, które znalazły się na liście roślin zagrożonych erozją genetyczną czyli postępującą z czasem utratą bioróżnorodności genetycznej, ale nie tylko ze względu na dofinansowanie jakie można uzyskać z tytułu programu rolno środowiskowo klimatycznego ale także ze względu na powrót do tradycyjnych często nie docenionych odmian. Ich walory, zastosowanie jakże cenne  są często zapomniane. Warto tu przytoczyć takie rośliny jak pszenica płaskurka, pszenica samopsza, żyto krzyca, lnianka siewna, nostrzyk biały, lędźwian siewny a także soczewica, gryka, pasternak które na nowo zyskują swoich amatorów. Niektóre posiadają większe znaczenie gospodarcze inne mniejsze ale każdy gatunek ma swoje miejsce w ekosystemie. Oto niektóre z gatunków o większym znaczeniu gospodarczym.

Pszenica płaskurka – to odmiana pszenicy o dwóch ziarniakach w kłosku. Jest bogatsza w białko i składniki mineralne niż np. nasiona orkiszu. Ziarno po omłocie pozostaje w plewach. Potrzebne są specjalne urządzenia, aby oddzielić ziarno od plew. Ziarno z kłosów uzyskuje się dopiero po żniwach. Dlatego dłużej jest chronione przed zanieczyszczeniami. Do zbiorów płaskurki z pola nie używa się kombajnów, tylko zbiera się plony tradycyjnym sposobem. W Polsce nie ma młynów do czyszczenia i przemiału płaskurki na mąkę. Sprzęt do mielenia ziarna sprowadza się z zagranicy, co oczywiście wiąże się to z kosztami. Płaskurka nie toleruje żadnych obcych dodatków w glebie. Najlepszy efekt w uprawie płaskurki osiąga się gdy przy zasiewach i w dalszym wzrost nie używa się nawozów i środków chemicznych. Ziarna służą nie tylko do przetworzenia na mąkę, można z niej zrobić także kasze oraz makarony. Mąka z płaskurki jest idealna do pieczenia zdrowego, ekologicznego chleba. Alternatywa dla chlebów pieczonych z mąki żytniej. Idealna uprawa w gospodarstwach zajmujących się produkcją ekologiczną.

Pszenica samopsza – Jest to najstarsze z udomowionych gatunków zbóż. Obfituje w gluten i białko (nawet do 50% więcej niż pszenica zwyczajna), które ma bardzo korzystny z punktu widzenia zdrowia skład. Samopsza zawiera bowiem niewystępujące w pszenicy czy też orkiszu aminokwasy (fenyloalaninę, tyrozynę, metioninę i izoleucynę), które korzystnie wpływają na pracę układu nerwowego. Aminokwasy te są egzogenne, co oznacza, że nasz organizm nie jest w stanie wytworzyć ich samodzielnie – powinniśmy dostarczać je z pożywieniem. Jest bogata w witaminy z grupy B oraz wit. A oraz pierwiastki takie jak magnez, cynk, mangan, fosfor, potas, żelazo, a także sporą ilość karotenoidów – przeciwutleniaczy, które chronią nas przed przedwczesnym starzeniem i nowotworami. Mąka z samopszy znakomicie nadaje się do wyrobu razowego pieczywa. Najlepiej przygotowywać je z wykorzystaniem zakwasu, gdyż zawarty w ziarnach samopszy gluten jest lepki, mało rozciągliwy i słabo zatrzymuje wodę.  Chleb z samopszy ma charakterystyczną, żółtawą barwę (spowodowana jest ona przez znacznie wyższą niż w pszenicy zawartość karotenoidów, które korzystnie wpływają na pracę ludzkiego oka) i lekko orzechowy smak, który wyczuwalny jest także w produktach z orkiszu, czy płaskurki. Pieczywo z samopszy długo utrzymuje świeżość.

Żyto krzyca – zwana również żytem świętojańskim a rzadziej żytem leśnym, to jedna z odmian żyta znana człowiekowi od dawna. Ta pastewna odmiana żyta, wykazuje niebywałą zdolność do regeneracji i krzewienia, odporność na niesprzyjające warunki klimatyczne i glebowe. Daje niewielki plon ziarna, ale jej dobrze ulistnione łodygi mogą stanowić dobrą paszę dla zwierząt. Krzyca to roślina dwuletnia. Wysiana w czerwcu (często z wsiewką roślin motylkowych) daje duży plon pędów wegetatywnych w pierwszym roku, który można wypasać lub zbierać na siano czy sianokiszonkę, a w kolejnym roku zbieramy ziarno. Krzycę można wysiewać cały rok również jak żyto chlebowe ozime jesienią w celu pozyskania ziarna w roku następnym. Krzycę sieje się też jesienią po to by w roku następnym zebrać nawet (w sprzyjających warunkach wilgotnościowych) do 3 pokosów zielonej masy. Ziarno tej rośliny nadaje się do produkcji mąki i wypieku pieczywa, które dzięki właściwościom krzycy dłużej zachowuje świeżość. Pomimo tylu zalet roślina ta została całkowicie zapomniana, a aktualnie uprawiają ją jedynie nieliczne koła łowieckie na leśnych polanach co nie jest dalekie od jej pierwotnego przeznaczenia. Tak właśnie była uprawiana ta roślina przed wiekami, siali ją drwale na leśnych wyrębach i między drzewami. W czasach gdy karczowano lasy pod uprawę, właściciele gruntów pozwalali drwalom siać krzycę, którą ci wykorzystywali jako siano dla koni pracujących w lesie.

Lnianka siewna – jest jedną z najstarszych roślin uprawnych należących do rodziny Brassicacea Jest rośliną jednoroczną jarą lub ozimą.  Nasiona lnianki zawierają przeciętnie 35% tłuszczu (forma ozima zawiera więcej tłuszczu niż jara). Z nasion lnianki (staropolska nazwa rydz) otrzymuje się olej tzw. „rydzowy” o wysokiej zawartości (do 90%) wielonienasyconych kwasów tłuszczowych nadający się do spożycia i celów przemysłowych (biodizel). Zawiera dużą ilość kwasów nienasyconych, takich jak linolowy, linolenowy i eicosenowy. Są to kwasy niezwykle korzystne dla diety i zdrowia człowieka. W jego składzie znajdują się także witaminy A, E, z grupy B, lecytyna, mikro i makroelementy. 

Charakteryzuje się wieloma zaletami, między innymi dużymi zdolnościami adaptacyjnymi do środowiska, dzięki czemu można ją uprawiać na glebach piaszczystych, zdegradowanych, na których inne gatunki oleiste zawodzą. W uprawie znajdują się zarówno formy ozime tego gatunku jak i formy jare. Formy ozime plonują lepiej o 30 do 40% od form jarych. Może być uprawiana na słabych glebach, na których rzepak nie może być uprawiany. Odznacza się większą mrozoodpornością niż rzepak, natomiast lnianka jara odporna jest na przymrozki wiosenne. Nakład kosztów na produkcję lnianki siewnej zarówno formy jarej jak i ozimej są małe. Roślina ta nie ma poważniejszych chorób i szkodników, praktycznie nie wymaga stosowania środków ochrony chemicznej a herbicydy stosuje się takie jak w uprawie rzepaku. Odbiorcami są głównie olejarnie tłoczące olej na zimno.

Lędźwian siewny - jednoroczna, jara roślina motylkowa, prawie już zapomniana i rzadko uprawiana. Kiedyś popularna była bardzo na Podlasiu. Ma on małe wymagania glebowe, stąd może być uprawiany z powodzeniem na glebach lekkich, byle nie kwaśnych i podmokłych. Tutaj jest nawet konkurentem dla łubinu żółtego. Poza tym odporny bywa na różne choroby i suszę. Czasami w lata bezdeszczowe plonuje lepiej niż inne strączkowe. Ponieważ strąki nie pękają, możliwe jest dosuszanie roślin na pokosach i następnie ich młócenie kombajnem. Roślina pozostawia po sobie dobre stanowisko dla zbóż jarych.

Na paszę dla bydła wykorzystuje się głównie zielonkę i siano. Nasiona zawierają około 30 proc. białka oraz 2 proc. tłuszczu i przydatne są w karmieniu świń. Słoma posiadająca 3 proc. białka, wspaniale nadaje się na paszę dla owiec. W przemyśle z nasion otrzymuje się kazeinę.

Dodatkowym plusem uprawy tych odmian jest dofinansowanie w ramach „Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne” w ramach PROW 2014-2020. To działanie obejmuje siedem pakietów, wśród nich znajdują się dwa, w obrębie pakietu 6,  które dotyczą  zachowaniu zagrożonych zasobów genetycznych w rolnictwie:

 - 6.1 Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie – w przypadku uprawy - można otrzymać 750 zł/ha uprawy

 oraz

-  6.2 Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie – w przypadku wytwarzania nasion lub materiału siewnego – można otrzymać 1000 zł/ha uprawy

Pakiet 6.1 -  Uprawianie odmian regionalnych i/lub amatorskich zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze  z kwalifikowanego materiału siewnego w pierwszym i czwartym roku uprawy danej odmiany. W drugim, trzecim i piątym roku uprawy tej odmiany - obowiązek uprawy z materiału siewnego uzyskanego ze zbioru w poprzednim roku lub uprawa rośliny gatunków lub odmian zagrożonych erozją genetyczną.

Limit powierzchni to 5ha.  W kolejnych latach zobowiązania dopuszczalne jest zwiększanie lub zmniejszanie powierzchni objętej zobowiązaniem w odniesieniu do wielkości powierzchni objętej zobowiązaniem w pierwszym roku, przy zachowaniu limitu 5 ha dla danego gatunku rośliny/odmiany.

Pakiet 6.2 – Polega na wytwarzaniu materiału siewnego zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze odmian regionalnych i/lub amatorskich zgodnie z przepisami o nasiennictwie, przy utrzymaniu czystości i tożsamości odmianowej, prowadzenie dokumentacji plantacji oraz wykonywanych zabiegów i uzyskanie świadectwa oceny laboratoryjnej  lub wytwarzanie nasion pozostałych gatunków roślin zagrożonych erozją genetyczną, spełniających minimalne wymagania jakościowe oraz posiadanie wyników badań laboratoryjnych w tym zakresie.

Źródło:

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 marca 2015r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne” objetego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020

Anna Skotowska

ZD Wągrowiec

WODR Poznań