Obecne warunki pogodowe sprzyjają rozwojowi wielu chorób w zbożach, w tym sporyszu. Sporysz zbóż poraża najczęściej żyto i pszenżyto oraz różne gatunki z rodziny traw, rzadziej jęczmień i pszenicę. Choroba wywoływana jest przez grzyby. Występuje w dwóch stadiach:
- Claviceps purpurea - stadium workowe; stadium doskonałe,
- Sphacelia segetum Lev. – stadium konidialne.
Objawy
Patogen sporysza zbóż pasożytuje na słupkach kwiatów żyta. W czasie kwitnienia na porażonych kłosach pojawiają się kropelki słodkiej cieczy, która zwana jest rosą miodową. W okresie dojrzewania zbóż w porażonych kłosach zamiast ziarniaków występują przetrwalniki grzyba zwane sklerocjami. Są one czarnofioletowe, twarde, łamliwe, wydłużone, nieco wygięte (rogalikowate), wewnątrz białe. Sklerocja zazwyczaj są większe od ziarniaków. Ich wielkość zależy od gatunku rośliny żywiciela i od ilości zakażonych kłosków. Sklerocja wypadają z kłosów w czasie zbioru lub pozostają z ziarnem.
Źródłem infekcji są przetrwalniki grzyba zimujące w glebie. Ich żywotność sięga do 3 lat. Na wiosnę przetrwalniki kiełkują i wyrastają z nich nitkowate utwory zakończone czerwonobrunatną podkładką. Na obwodzie podkładki powstają liczne otocznie zawierające askospory (zarodniki workowe) dojrzewające w okresie kwitnienia żyta. Roznoszone są one przez wiatr i atakują młode słupki kwiatów żyta. Na porażonych słupkach następuje rozwój zarodników konidialnych grzyba. Konidia są jednokomórkowe, bezbarwne, elipsoidalne i tworzą się w rosie miodowej. Zarodniki konidialne przenoszone są inne zdrowe słupki przez owady zwabione słodką wydzieliną. Rozwojowi choroby sprzyja wilgotna pogoda w okresie kwitnienia zbóż i innych roślin żywicieli.
Ochrona polega na:
- dokładnym przyorywaniu resztek pożniwnych oraz niszczeniu samosiewów,
- przestrzeganiu zasad prawidłowej agrotechniki,
- terminowym stosowaniu podorywek i głębokiej orki, przykrywających sklerocja znajdujące się na polu,
- doborze odpowiednich, odpornych odmian – mniej podatnych na porażenie,
- stosowaniu kwalifikowanego, zdrowego materiału siewnego – wolnego od sklerocjów patogena,
- stosowaniu oprysków fungicydami.
Porażone zboże jest trujące. Sporysz zawiera różne trujące alkaloidy takie jak: ergotaminę, ergotoksynę i ergometrynę, które u organizmów stałocieplnych powodują zwężenie naczyń krwionośnych. Zmielony razem z ziarnem może powodować poważne zatrucia, dlatego powinien być oddzielony od ziarna przeznaczonego na przemiał do pozyskiwania mąki lub na paszę dla zwierząt. Obniżka plonu ziarna jest proporcjonalna do liczby porażonych kłosów. I dlatego tak ważna jest ochrona przed tym grzybem.
Ciekawostką jest to, że sklerocja sporyszu (zawierają ponad 20 alkaloidów) wykorzystywane są do celów leczniczych, między innymi w chorobach układu nerwowego i krwionośnego.
Marcin Jaros, ZD Turek