Szkodniki upraw rolniczych wyrządzają szkody w plonach poprzez ich obniżanie a także pogorszenie jakości. Obniżka plonu może dochodzić nawet do 2 t z 1 ha w zależności od nasilenia występowania szkodników. Pojawiają się masowo na polach gdzie nie stosuje się płodozmianu, zabiegów agrotechnicznych – głównie podorywki. Obecnie stosowane wysokie dawki nawozów w tym azotowych oraz zmiany klimatyczne także przyczyniają się do zwiększenia występowania tych agrofagów. Nastąpił wzrost liczebności szkodników dotąd mniej ważnych gospodarczo, takich jak łokaś garbatek, lednica zbożowa, żółwinek zbożowy czy rolnice. Szkodniki te dotąd miały znaczenie raczej lokalne. Najważniejszymi jednak szkodnikami zbóż są: mszyce, skrzypionki, ploniarka zbożówka, wciornastki.
Mszyce to agrofagi występujące powszechnie w całym kraju. Na zbożach żerują trzy gatunki mszyc: mszyca zbożowa, mszyca czeremchowo- zbożowa i mszyca różano- trawowa.
Należą do rzędu pluskwiaków. Osobniki dorosłe mają długość od 2 mm do 3,3 mm, ciało wrzecionowate lub owalne o barwie zielonej, czerwonoróżowej lub czerwono- brązowej, na którym znajdują się 2 rurki tzw. syfony- mechanizmy obronne, które w razie ataku przez inne owady wydzielają substancję woskową. Mszyce składają jaja o długości około 0,5mm i czarnej barwie. Larwy są jasno zielone, zielone i czerwonawe. Najpowszechniej występuje mszyca zbożowo- czeremchowa, która ma dwóch żywicieli : zimowym jest czeremcha zwyczajna, na której składa jaja a letnim są rośliny jednoliścienne, głównie zboża. Na zbożach właśnie może tworzyć kolonie bezskrzydłych populacji( do 12 pokoleń) w których powstają również formy uskrzydlone mogące zasiedlać nowe rośliny. Od września do listopada uskrzydlone osobniki przelatują na czeremchę, gdzie składają jaja.
Mszyca zbożowa żeruje tylko na zbożach, gdzie odbywa się cały jej rozwój. Zimują jaja na trawach, resztkach pożniwnych, samosiewach czy oziminach. W maju i w czerwcu rozpoczynają się loty osobników uskrzydlonych. Żerują na liściach i kłosach. Późną jesienią samice składają jaja.
Mszyca różano- trawowa posiada dwóch żywicieli: zimowym są róże ogrodowe i dziko rosnące gdzie składane są jaja a pokoleniem letnim są rośliny jednoliścienne, głównie zboża, gdzie tworzą kolonie i żerują na liściach.
Szkodliwość mszyc polega na tym, że osobniki dorosłe i larwy wysysają soki z roślin co prowadzi do obumierania całych roślin lub ich fragmentów w zależności od liczebności tych owadów. Ponadto przenoszą wirusy żółtej karłowatości jęczmienia. Choroba zagraża wszystkim gatunkom zbóż i traw ale jest szczególnie niebezpieczna dla upraw jęczmienia ozimego. Po zakażeniu wirusem następuje zahamowanie wzrostu jęczmienia, krzaczasty pokrój roślin, redukcja źdźbeł kłosonośnych a liście przebarwiają się na kolor intensywnie żółty. Zabieg chemiczny w okresie jesieni należy wykonać po nalocie pierwszych osobników na plantacje a w okresie wiosennym po przekroczeniu progu ekonomicznej szkodliwości tj. po stwierdzeniu 5 mszyc na jednym źdźble.
Najważniejsze metody niechemiczne ochrony zbóż przed tymi szkodnikami to prawidłowy płodozmian, zachowanie izolacji przestrzennej od gospodarzy zimowych tj. zbóż, czeremchy zwyczajnej i dzikiej róży, zrównoważone nawożenie azotowe a także ochrona wrogów naturalnych mszyc takich jak biedronek, złotooków czy bzygowatych.
Skrzypionki to chrząszcze z rodziny stonkowatych. Największe znaczenie gospodarcze mają skrzypionka błękitek i skrzypionka zbożowa. Ciało skrzypionek jest wydłużone, zielonkawe lub niebieskawe z metalicznym połyskiem o długości od 3,5mm do 5 mm. U obu gatunków na skrzydłach widoczne są białe kropki. Larwy mają wygięte ciało o długości do 5 mm pokryte śluzowatą powłoką powstałą z własnych odchodów przez co przypominają ślimaki.
Oba gatunki licznie żerują na wszystkich gatunkach zbóż, przede wszystkim na pszenicy i jęczmieniu.
Skrzypionki rozwijają jedno pokolenie w roku. Zimują chrząszcze w glebie, zaroślach i ściółce. Wiosną gdy temperatura wzrośnie do 10 stopni przelatują na zboża, gdzie żerują. Od połowy maja do czerwca samice składają jaja na górnej stronie liści zbóż. Po około 14 dniach pojawiają się larwy, które żerują bardzo intensywnie, wyjadając na liściu górną skórkę i tkankę miękiszową. Zmniejsza się przez to powierzchnia asymilacyjna roślin, co powoduje spadek plonu ziarna oraz jego zanieczyszczenie odchodami.
Obserwacje plantacji należy przeprowadzać w kilku miejscach plantacji w okresie masowego wylęgu larw w fazie wyrzucania liścia flagowego. Zwalczanie chemiczne zaleca się przeprowadzić po przekroczeniu progu ekonomicznej szkodliwości, który wynosi 1-2 larwy na jednym źdźble zbóż ozimych a na zbożach jarych 1 larwa na 2-3 źdźbłach.
Wśród metod nie chemicznych duże znaczenie mają prawidłowa agrotechnika i płodozmian oraz zrównoważone nawożenie. Uprawki pożniwne niszczą larwy i poczwarki szkodnika.
Ploniarka zbożówka to muchówka, o długości ciała 1,5- 2 mm, które jest lśniąco- czarne, oczy czerwone a odnóża brązowo-żółte. Larwa ma długość do 4,5 mm koloru białego a później jest żółtawo-zielona. W ciągu roku rozwija trzy pokolenia. Zimują larwy na oziminach, samosiewach zbóż i trawach. Lot pierwszego pokolenia odbywa się od końca kwietnia do początku czerwca a jaja są składane na dolnych liściach a także u podstawy zbóż ozimych i jarych. Jedna samica składa około 70 jaj. Larwy wgryzają się i żerują we wnętrzu roślin. Uszkadzają liść sercowy a także liście wewnętrzne. Uszkodzone rośliny zamierają lub nadmiernie się krzewią i się nie kłoszą. Od końca czerwca do sierpnia wylatują osobniki dorosłe drugiego pokolenia. Muchówki drugiego pokolenia składają jaja na dolnych liściach pędów bocznych a także na górnych liściach i kłosach. Wylęgłe z nich larwy uszkadzają dokłosie co może prowadzić do jego zasychania. Od sierpnia do października muchówki trzeciego pokolenia składają jaja na oziminach, samosiewach zbóż i na trawach, a wylęgłe larwy żerują podobnie jak larwy pierwszego pokolenia.
Zapobieganie występowaniu tych szkodników polega na unikaniu uprawy zbóż po sobie oraz izolacji przestrzennej od traw i kukurydzy. Opóźnianie siewu zbóż ozimych a przyspieszanie siewu zbóż jarych, mechaniczne zabiegi uprawowe, niszczenie samosiewów i zbilansowane nawożenie wpływają również na ograniczenie występowania ploniarki zbożówki.
Chemiczne zwalczanie należy przeprowadzić po obserwacji plantacji, po przekroczeniu przez szkodnika progu ekonomicznej szkodliwości tzn. 6 jaj na 10 roślinach lub 6 larw na 100 roślinach w fazie rozwoju liści do początku krzewienia roślin zbożowych.
Wciornastki to owady należące do rzędu przylżeńców. Szkody wyrządzają zarówno osobniki dorosłe jak i larwy poprzez wysysanie soków z nadziemnych części roślin. Szkodniki dorosłe mają długość 1-2 mm, ciało silnie wydłużone o barwie czarno- brązowej lub czarnej, nitkowate czułki i wąskie, błoniaste skrzydła a na odnóżach znajdują się przylgi. Larwa jest podobna do owada dorosłego ale mniejsza i bez skrzydeł o barwie w zależności od gatunku, żółtej, żółtobrązowej czy białej.
Na zbożach występuje 17 gatunków wciornastków a najważniejsze to: wciornastek kalarepowiec, zbożowy i zęborogi. Zimują owady dorosłe lub larwy. Na wiosnę samice składają jaja na zbożach i innych uprawach z których rozwijają się larwy a później owady dorosłe. Podczas silnego żerowania blaszki liściowe skręcają się spiralnie. Są to bardzo drobne owady nazywane potocznie przecinkami.
Zapobieganie występowaniu tych szkodników jest podobne jak przy pozostałych czyli poprawny płodozmian i nawożenie oraz prawidłowa podorywka i orka.
Próg ekonomicznej szkodliwości dla zastosowania środka ochrony wynosi w okresie strzelania w źdźbło - 10 larw na źdźble , w okresie do pełni kwitnienia - 5-10 owadów dorosłych lub 5-10 larw na 1 kłosie oraz w okresie wypełniania ziarna 40- 50 larw na 1 kłosie.
Łokaś garbatek to chrząszcz o czarno- brązowym ciele o długości 12- 16 mm i jasnej stronie brzusznej. Larwa jest biaława lub żółtawa o długości 25 – 30 mm z ciemniejszą częścią głowową, zimuje na głębokości 30-40 mm.
Łokaś garbatek rozwija jedno pokolenie w roku. Od czerwca do września samice składają jaja od 80 do 100 sztuk w glebie. Po około 2 tygodniach wylęgają się larwy, które żerują głównie o zmroku na oziminach wyjadając młode rośliny aż do powierzchni gleby. W ciągu dnia larwy chowają się do wydrążonych chodników w glebie. Największe straty powodują larwy na wiosnę bo wyjadają miękisz z tkanek roślinnych pozostawiając tylko nerwy liściowe. Objawem żerowania są postrzępione blaszki liściowe. Chrząszcze również żerują na zbożach, głównie nocą, na kłosach, zjadając kwiaty lub miękkie ziarniaki.
Szkodliwość żerowania zależy od liczebności danego szkodnika.
Wśród metod zwalczania należy wymienić zapobieganie poprzez poprawny płodozmian i agrotechnikę, izolację przestrzenną od innych roślin zbożowych, zwiększenie normy wysiewu, zwalczanie chwastów jednoliściennych oraz wczesną podorywkę ścierniska.
Zwalczanie chemiczne można przeprowadzić po przekroczeniu progu ekonomicznej szkodliwości, które są następujące: jesienią po wschodach roślin kiedy znajdują się 1-2 larwy lub 4 uszkodzone rośliny na 1 m2 a wiosną na zbożach jarych gdy występują 3-5 larw lub 8-10 uszkodzonych roślin na 1 m2.
Przedstawione szkodniki zbożowe należą do często spotykanych na terenie naszego regionu i posiadają u nas największe znaczenie gospodarcze. Poznanie ich wyglądu, biologii ułatwi obserwacje polowe oraz pomoże w ocenie rzeczywistego zagrożenia upraw. Dzięki obserwacjom szkodników można zastosować odpowiednie środki chemiczne. Nie należy zapominać również o nie chemicznych metodach ograniczania liczebności szkodników. Wśród których największe znaczenie ma prawidłowa, pełna agrotechnika, bez uproszczeń uprawowych i płodozmianowych.
Zdjęcia : E.Wziętek, internet
