Pasożytnictwo jest rodzajem cudzożywności i odnosi się tylko do jednej funkcji żywego organizmu, którą jest odżywianie. Osobnik, który czerpie korzyści nazywa się pasożytem, a czasem gospodarzem. Pasożyt rośliny rozwija się na jej żywych organach, z których pobiera wodę i substancje pokarmowe, ale także zakłóca liczne funkcje fizjologiczne powodujące choroby roślin. Żywiąc się jego pokarmem lub tkanką rozmnaża się na roślinie żywicielskiej. Pasożyty rozmnażając się przechodzą na roślinie cały cykl rozwojowy lub jego część. Pasożyty szkodliwe dla roślin żywicielskich, to patogeny, mogą też z nimi nawiązać kontakt symbiotyczny. Wśród cech pasożytów powodujących choroby za najważniejsze uważa się powinowactwo pasożytnicze, agresywność i patogeniczność. Powinowactwo pasożytnicze powoduje brak infekcji czynnik chorobotwórczy nie może się odżywiać i ginie. Agresywność oznacza wzajemną skłonność czynnika chorobotwórczego i żywiciela. Czynnik chorobotwórczy względem żywiciela wykazuje tropizm ( reakcje ruchowe) i przystosowanie enzymatyczne umożliwiające infekcję i opanowanie tkanek. Czynnik ten zależy od zdolności patogenna do pobierania składników pokarmowych z tkanek żywiciela. Brak, tzw. „łączności” pasożytów charakteryzuje się szczególnie dużą zdolnością do zakażenia rośliny, czerpania z jej tkanek pokarmu i opanowania jej oraz do rozmnazania się w porażonej lub na porażonej roślinie. Stopień agresywności zależy od cech patogenna i żywiciela. Według Gaumanna szwajcarskiego mikologa i fitopatologa za wskaźnik agresywności uznaje się liczbowy próg infekcji, tj. najmniejszą liczbę zarodników grzyba zdolną do zakażenia rośliny w odniesieniu do czasu trwania infekcji i inkubacji choroby. Wskaźnik ten określa również stopień wrażliwości rośliny na chorobę. Przykładem grzybów o bardzo dużej agresywności są mączniaki rzekome. W korzystnych warunkach częste opady i wysoka wilgotność powodują epidemię, niszcząc całkowicie porażone rośliny. Patogeniczność odnosi się do dwóch organizmów żywych, polegające na pobieraniu wody z tkanek rośliny, substancji organicznych oraz zakłócaniu licznych funkcji fizjologicznych prowadzących do wystąpienia objawów chorobowych. Patogeniczność to zdolność pasożyta do wywołania choroby. Wirulencja, natomiast określa stopień patogeniczności. Pojęcie wirulencji odnosi się do stałej uwarunkowanej genetycznie cechy patogenna. Wśród pasożytów roślin wyróżnia się trzy grupy, które mogą być patogenami roślin:
- pasożyty obligatoryjne
- pasożyty fakultatywne
- saprofity fakultatywne
Najwyższy stopień pasożytniczej cudzożywności stanowi pasożytnictwo obligatoryjne, czyli bezwzględne. Pasożyty bezwzględne mogą się odżywiać, rosnąć i rozmnażać się tylko na żywych organach. Patogeny biograficzne, nie zabijają tkanek roślin, lecz pobierają z nich wodę i składniki odżywcze. Szkodliwość ich objawia się głównie przez wyczerpanie pokarmowe organów roślin. Pasożyty te zakażają rośliny przez naturalne otwory lub wnikają przez nie uszkodzona tkankę okrywową. Rozwijają się w przestworach między komórkowych lub wewnątrz komórek tworząc silnie rozrośnięte ssawki. Wśród objawów chorobowych rzadko spotyka się nekrozy tkanek. Objaw ten może wystąpić dopiero w końcowej fazie. Cechą charakterystyczną pasożytów bezwzględnych jest ich przystosowanie do roślin dobrze rozwiniętych. Pasożyty fakultatywne, czyli okolicznościowe, żyją powszechnie jako saprofity, w określonych warunkach przystosowują się do odżywiania pasożytniczego. Są przeważnie patogenami nekrotroficznymi. Działając enzymami i toksynami na tkanki roślin powodują ich obumieranie, a z zamierającego lub martwego podłoża pobierają składniki pokarmowe. Patogeny te mogą przenosić się z martwego podłoża na żywe organy roślin. Zakażenie roślin następuje przeważnie przez rany choć niektóre z nich również przez nieuszkodzoną skórkę. Grzybnia pasożytów okolicznościowych rozwija się w przestworach międzykomórkowych jak i wewnątrz komórek. Objawom choroby towarzyszą nekrozy. Pasożyty te łatwiej atakują rośliny osłabione. Trzecia grupa, czyli saprofity okolicznościowe żyją pasożytniczo w określonych warunkach. Cechą charakterystyczną tych grzybów jest przechodzenie w cyklu rozwojowym z fazy pasożytniczej do saprofitycznej. Stadium płciowe w fazie saprofitycznej rozwija się na opadłych, martwych liściach, a stadium wegetatywne, konidialne w fazie pasożytniczej tylko na żywych organach roślin. Ocenia się że na świecie istnieje ok. 3 tysięcy gatunków roślin pasożytniczych. Wśród nich wyróżnia się :
- Pasożyty obligatoryjne( bezwzględne) – do przeprowadzenia cyklu życiowego wymaga gospodarza.
- Pasożyty fakultatywne( względne) – mogą realizować cykl życiowy niezależnie od gospodarza.
Rośliny pasożytnicze dzielimy także ze względu na zdolność fotosyntezy, na :
- Pasożyty całkowite – rośliny bezzieleniowe, które nie przeprowadzają fotosyntezy. Potrzebne do życia substancje czerpią z organizmu żywiciela. Żywicielem może być inna roślina lub tak jak w przypadku myko heterotrofów inny określony gatunek grzyba.
- Półpasożyty( pasożyty częściowe) – posiadają zielony chlorofil i przeprowadzają fotosyntezę. Z organizmu żywiciela pobierają wodę i sole mineralne. Niektóre z nich mogą żyć bez żywiciela.
Rośliny pasożytnicze – parazytofity – mogą pasożytować na różnych częściach roślin. Wyróżnia się dwie grupy:
- Pasożyty korzeniowe – ich ssawki wnikają do korzeni roślin.
- Pasożyty pędowe – ich ssawki wnikają do pędów nadziemnych
Parazytofitom pasożytniczy tryb życia umożliwiają ssawki , którymi wchłaniają wodne roztwory soli i substancji organicznych żywiciela oraz wydzielają enzymy umożliwiające inwazję do jego organizmu. Ten rodzaj pasożytnictwa cechuje wybiórczość co do organizmu żywiciela. Parazytofity nie przeprowadzają fotosyntezy i nie posiadają chlorofilu.
Wśród wszystkich grup patogenów – wirusów, mikoplazm, bakterii i grzybów występują monofagi i polifagi. Większość monofagów to pasożyty bezwzględne, natomiast wśród polifagów dominują pasożyty okolicznościowe. Właściwa specjalizacja pasożytnicza, występuje u monofagów i polifagów. Wiąże się to z tworzeniem form specjalnych oraz ras fizjologicznych w obrębie tego samego gatunku.
Rośliny pasożytnicze na rośliny żywicielskie wywierają bardzo niekorzystny wpływ. Pobierając z nich wodę z solami mineralnymi oraz składniki pokarmowe osłabiają je, a nawet mogą doprowadzić do ich śmierci- szczególnie pasożyty całkowite. Obserwując półpasożyty nie zauważa się tak często i intensywnie ich szkodliwego wpływu na żywiciela.
Literatura:
- Z. Borecki „ Nauka o chorobach roślin”
- „ Wikipedia” – wolna encyklopedia , strona internetowa.
Opracowanie: Barbara Skrzypniak , główny doradca - PZDR nr 7