Wirusy są infekcyjnymi czynnikami chorobotwórczymi. Posiadają zdolność do zakażania roślin oraz namnażania się w żywych komórkach. Choroby roślin wywołane przez wirusy mogą być przenoszone przez: nasiona, bulwy, cebule wieloletnie, owady, mszyce, roztocza , a w glebie przez nicienie i grzyby. U roślin wirusy wnikają głównie do komórek skórki tylko niektóre z nich do miękiszu. Zjawisko to wywołane jest przez wektory. Wirusy same nie mogą się rozmnażać, do tego celu wykorzystują metabolizm rośliny. Namnażanie się pojawiającego się wirusa polega na replikacji, a następnie na biosyntezie białka kasydy i łączeniu obu tych elementów. Choroby wirusowe wyróżniają się dużą rozmaitością objawów od drobnych, lokalnych, chlorotycznych lub nekrotycznych plam do zahamowania wzrostu prowadzące do karłowatości roślin. Najbardziej szkodliwe jest porażenie systemiczne prowadzące do spadku plonu. Rośliny poza objawami widocznymi gołym okiem, tzw.( objawy zewnętrzne) , można również obserwować poprzez badania mikroskopowe ( histopatologia) lub w wyniku badań procesów fizjologicznych ( patofizjologia)

 Wyróżnia się:

1. Objawy lokalne (czyli objawy pierwotne) - powstają w miejscach infekcji, zazwyczaj po inokulacji mechanicznej, np. lokalne plamki ochlokratyczne mogą być wynikiem lokalnego zablokowania syntezy chlorofilu w zakażonych komórkach. Barwy ich mogą mieć różne odcienie. Komórki ulegające chlorozie mogą później zamierać, co powoduje wystąpienie lokalnych nekrotycznych plamek, pierścieni lub łuków. Takie lokalne nekrozy mogą pojawiać się bezpośrednio po infekcji. Plamki nekrotyczne mają zabarwienie brunatne.
2. Objawy systemiczne (czyli objawy wtórne) to wielkie zmiany w wyglądzie, rozwoju, wzroście oraz budowie roślin. Powstają wówczas, gdy wirus poprzez komórki miękiszowe liścia przedostaje się do wiązki przewodzącej floemu. Efektem, jest, m.in.: zahamowanie wzrostu, karłowatość. W zasadzie wszystkie choroby wirusowe w mniejszym lub większym stopniu powodują zahamowanie wzrostu rośliny. Zmiany zabarwienia to również najbardziej typowy i spotykany objaw chorobowy. Najczęściej występuje mozaika na liściach.

Inny objaw nekrozy to martwice, które mogą obejmować całe rośliny lub poszczególne organy, tkanki i mieć charakter lokalny. Zdarza się, że tkanka w tych miejscach wykrusza się i powstają dziurki w liściach. Nekrotyczne smugi na łodygach, ogonkach liściowych, nerwach są wynikiem martwicy wiązek przewodzących wywołujących zniekształcenia. Części roślin porażonych nie rosną równomiernie. Rosną słabiej i są żółte, natomiast zdrowe części w zielonych miejscach tworzy się więcej blaszki liściowej co powoduje marszczenie , narastają fałdy oraz wypukłości. Objawy takie nazywają się wyboistością liści. Ostatnim najbardziej znaczącym objawem są inkluzje, zwane ciałami wkrętowymi. Jest to forma objawów wewnętrznych, czyli tzw. zmian cytopatologicznych.

 Ochrona roślin przed chorobami wirusowymi wiąże się ściśle ze sposobami przenoszenia wirusów. Podstawowym działaniem ochronnym  jest niszczenie źródeł infekcji, rozmnażanie zdrowych roślin , niszczenie wektorów przenoszących wirusy i najważniejsze hodowla roślin odpornych na choroby wirusowe. Niszczenie źródeł infekcji jest działaniem bardzo trudnym, może obejmować poszczególne plantacje , a nawet cały kraj. Aby ograniczyć źródło infekcji plantacje mateczne umieszcza się w odpowiedniej izolacji. Łatwość mechanicznego przenoszenia wirusów stwarza duże wyzwanie przy pielęgnacji mateczników i nasienników. Z pośród najważniejszych środków ostrożności wyróżnia się:

• Staranną lustrację pól
• Zabiegi wykonywane przez przeszkolone osoby
• Selekcję roślin
• Niszczenie wektorów
• Unikanie uszkodzeń roślin
• Odkażanie urządzeń oraz narządzi
• Mycie rąk podczas prac pielęgnacyjnych.

Ważnym zabiegiem w ochronie roślin przed wirusami jest termoterapia oraz hodowla kultur tkankowych, zwana hodowlą merystemów.

Termoterapia. W tym sposobie terapii stosuje się głównie odwirusowanie młodych rozwiniętych roślin. Niestety nie jest to perfekcyjne i niezawodne działanie. Część roślin ginie podczas długotrwałego przegrzewania głównie z powodu uszkodzenia korzeni. Z roślin poddanych termoterapii pobiera się do dalszej reprodukcji wierzchołkową część pędu, dł. Około 1 cm, którą szczepi się na młodych siewkach.

Hodowla merystemów -opiera się na wykorzystaniu zjawiska braku wirusów w szybko dzielących się komórkach roślin. Do hodowli odcina się z wierzchołkowej lub korzeniowej części roślin merystemy z fragmentem tkanki. Następnie przenosi się na pożywki zawierające składniki pokarmowe i ścięte agarem. Dokładny skład pożywki , rodzaj substancji wzrostowej , temperatura , oświetlenie oraz wskazówki techniczne określane są w specjalnych instrukcjach opracowanych dla różnych gatunków roślin. Rośliny uzyskane z tej hodowli sprawdza się poprzez szczepienie na roślinach wskaźnikowych.

 Podsumowując, aby skutecznie przeciwdziałać chorobom wirusowym należy niszczyć chore rośliny, rozmnażać tylko zdrowe okazy, zwalczać mszyce i roztocza oraz przestrzegać zasad higieny.

Literatura:

1. „ Nauka o chorobach roślin” – Z. Borecki
2. Wikipedia – wolna encyklopedia – strona internetowa
3. E- ogrody – strona internetowa
4. E – biotechnologia.pl – strona internetowa

Opracowanie: Barbara Skrzypniak , główny doradca PZDR nr 7