Integrowana produkcja jest systemem gospodarowania, w którym w sposób harmonijny wykorzystuje się postęp techniczny i biologiczny w uprawie, nawożeniu i ochronie roślin.

Dlatego duże znaczenie w integrowanej produkcji pszenicy ma odpowiednia uprawa roli, z mniejszym lub większym wykorzystaniem elementów uprawy konserwującej. Celem uprawy roli jest poprawa warunków rozwoju rośliny uprawnej poprzez napowietrzanie gleby, udostępnianie składników pokarmowych, sprzyjanie gromadzeniu wody oraz redukcję liczebności agrofagów. Tradycyjna uprawa płużna ma szereg wad, do których zaliczyć trzeba sprzyjanie erozji wodnej i wietrznej oraz konieczność dużych nakładów pracy oraz energii. Dawniej, głęboka orka oraz liczne uprawki były istotnym element tem wzrostu plonów, ale w miarę postępu w agrotechnice znaczenie ich zmalało. Konwencjonalna uprawa gleby z użyciem pługa może być w dalszym ciągu stosowana w integrowanej technologii produkcji pszenicy, pod warunkiem uwzględniania kilku modyfikacji oraz zmian służących ochronie gleby, które zapobiegają

szkodliwym zmianom struktury. Zabiegi uprawowe należy wykonywać po wystarczającym obeschnięciu gleby, zwracając uwagę na ograniczenie nacisku kół na powierzchnię oraz minimalizację poślizgu. Dzięki zastosowaniu pługa obrotowego w wersji „On–land” (ciągnik jedzie po caliźnie) można chronić warstwę podorną przed szkodliwym ugniataniem głębszych warstw, gdyż koła ciągnika nie toczą się w bruździe. Erozji i zamulaniu wierzchniej warstwy gleby można przeciwdziałać poprawiając strukturę gruzełkowatą (np. nawożenie organiczne, wapnowanie oraz stosowanie płodozmianów z uprawą roślin wieloletnich i międzyplonów).

Rozwijana w ostatnim dwudziestoleciu konserwująca uprawa roli stwarza możliwości wytworzenia stabilnej struktury gleby, o małych skłonnościach do zamulania. Przy takim systemie ogranicza się liczbę zabiegów uprawowych, a pług zastępuje się narzędziami spulchniającymi bez odwracania roli. Dzięki konserwującej uprawie gleby powstaje sprawniejsza struktura o stabilnych właściwościach powietrzno-wodnych. Uprawa ta jest najbardziej skutecznym środkiem zapobiegającym erozji (erozja wodna i wietrzna), a także zagęszczeniu gleby.

Podstawowym elementem uprawy konserwującej jest częściowa lub całkowita rezygnacja z orki, na rzecz zabiegów narzędziami nieodwracającymi rolę (grubery podcinające – tzw. zrywacze ścierni, brony rotacyjne i talerzowe).

Metoda uprawy i rodzaj przedplonu decydują o liczbie i kolejności czynności uprawowych pod pszenicę ozimą. W uprawie integrowanej ważną rolę odgrywa właściwe zagospodarowanie ścierniska, przez wzruszenie go pługiem podorywkowym, kultywatorem ścierniskowym lub talerzówką. Podstawowym zadaniem tego zabiegu jest przerwanie parowania oraz przykrycie osypanych nasion chwastów i pobudzenie ich do kiełkowania. Dlatego trzeba wykonać go natychmiast po zbiorze przedplonu. Grubość wzruszonej warstwy gleby powinna być jak najmniejsza, a gleba zagarnięta, np. broną. Dokładne przykrycie ścierniska nie jest konieczne, a czasami wręcz szkodliwe, ponieważ wymaga zbyt głębokiej pracy narzędzi i przesusza rolę. Po przedplonach zbieranych wcześnie, powinno się wykonać pełny zespół uprawek pożniwnych, w skład którego, oprócz podorywki, wchodzi kilkakrotne bronowanie. Bronowanie dobrze jest powtórzyć kilka razy, niszcząc kiełkujące chwasty. Dobra uprawa pożniwna, sprzyjając kiełkowaniu osypanych w okresie zbioru nasion, rozwiązuje problem zachwaszczenia, którego źródłem są rośliny uprawne. Dotyczy to

zwłaszcza samosiewów rzepaku i zbóż. Samosiewy zbóż powinny być szybko niszczone, ponieważ stanowią one pomost dla szkodników i chorób, które przenoszą się łatwiej na roślinę następczą, czyli pszenicę.

Jeśli zastosowano wsiewkę poplonową, unika się uprawy pożniwnej, a szybko rozwijająca się roślina zabezpiecza glebę przed bezproduktywnym parowaniem, przyspiesza rozkład ścierniska oraz zapewnia doskonały nawóz zielony. Jeśli sieje się pszenicę po zbożach (owies, mieszanki zbożowo-strączkowe), bardzo wskazana jest uprawa poplonu ścierniskowego. Konieczny jest zasiew szybko rosnącej rośliny (gorczyca biała, rzodkiew oleista, „rzepakopochodne” rośliny poplonowe) nawet wtedy, kiedy do dyspozycji pozostaje tylko 35–40 dni. W niektórych stanowiskach lepszym rozwiązaniem jest siewka poplonowa. Najlepsze wyniki daje międzyplon w stanowisku po wcześnie schodzących przedplonach, np. jęczmieniu ozimym, rzepaku. Gęsto rosnąca roślina poplonowa zagłuszy samosiewy zbóż i poprawi biologię gleby. Gdy przedplonem był rzepak, często można uniknąć zasiewu, wykorzystując osypane nasiona. Skiełkowany rzepak trzeba pozostawić jak najdłużej, by rósł jako „poplon ścierniskowy”.

Metoda uprawy i rodzaj przedplonu decydują o liczbie i kolejności czynności uprawowych pod pszenicę ozimą. W uprawie integrowanej ważną rolę odgrywa właściwe zagospodarowanie ścierniska, przez wzruszenie go pługiem podorywkowym, kultywatorem ścierniskowym lub talerzówką. Podstawowym zadaniem tego zabiegu jest przerwanie parowania oraz przykrycie osypanych nasion chwa-

stów i pobudzenie ich do kiełkowania. Dlatego trzeba wykonać go natychmiast po zbiorze przedplonu. Grubość wzruszonej warstwy gleby powinna być jak najmniejsza, a gleba zagarnięta, np. broną. Dokładne przykrycie ścierniska nie jest konieczne, a czasami wręcz szkodliwe, ponieważ wymaga zbyt głębokiej pracy narzędzi i przesusza rolę. Po przedplonach zbieranych wcześnie, powinno się wykonać pełny zespół uprawek pożniwnych, w skład którego, oprócz podorywki, wchodzi kilkakrotne bronowanie. Bronowanie dobrze jest powtórzyć kilka razy, niszcząc kiełkujące chwasty. Dobra uprawa pożniwna, sprzyjając kiełkowaniu osypanych w okresie zbioru nasion, rozwiązuje problem zachwaszczenia, którego źródłem są rośliny uprawne. Dotyczy to zwłaszcza samosiewów rzepaku i zbóż. Samosiewy zbóż powinny być szybko niszczone, ponieważ stanowią one pomost dla szkodników i chorób, które przenoszą się łatwiej na roślinę następczą, czyli pszenicę. Jeśli zastosowano wsiewkę poplonową, unika się uprawy pożniwnej, a szybko rozwijająca się roślina zabezpiecza glebę przed bezproduktywnym parowaniem, przyspiesza rozkład ścierniska oraz zapewnia doskonały nawóz zielony. Jeśli sieje

się pszenicę po zbożach (owies, mieszanki zbożowo-strączkowe), bardzo wskazana jest uprawa poplonu ścierniskowego. Konieczny jest zasiew szybko rosnącej rośliny (gorczyca biała, rzodkiew oleista, „rzepako-pochodne” rośliny poplonowe) nawet wtedy, kiedy do dyspozycji pozostaje tylko 35–40 dni. W niektórych stanowiskach lepszym rozwiązaniem jest wsiewka poplonowa. Najlepsze wyniki daje

międzyplon w stanowisku po wcześnie schodzących przedplonach, np. jęczmieniu ozimym, rzepaku. Gęsto rosnąca roślina poplonowa zagłuszy samosiewy zbóż i poprawi biologię gleby. Gdy przedplonem był rzepak, często można uniknąć zasiewu, wykorzystując osypane nasiona. Skiełkowany rzepak trzeba pozostawić jak najdłużej, by rósł jako „poplon ścierniskowy”. W systemie uprawy płużnej dominującym zabiegiem jest orka. Powoduje ona częściowe lub całkowite odwrócenie wierzchniej warstwy roli. Zabieg taki bardzo silnie zmienia i narusza układ, jaki panował w glebie. Zmienia się proporcja między fazą stałą gleby, a zawartością wody i powietrza. Następuje napowietrzenie gleby i mniejsze lub większe przesuszenie. Poza tym orka radykalnie obniża aktywność mikroorganizmów w przeoranej warstwie. Żyjące na powierzchni, pożądane organizmy tlenowe trafiają na dno bruzdy, zaś beztlenowe mikroorganizmy wydobywane są na powierzchnie. W efekcie orka radykalnie na pewien okres obniża ilość i aktywność mikroorganizmów. Musi upłynąć dość długi okres czasu, zwany wydobrzeniem roli, kiedy stosunki biotyczne w glebie wrócą do normy. W rolnictwie integrowanym dużą rolę przypisuje się naturalnej

Metoda uprawy i rodzaj przedplonu decydują o liczbie i kolejności czynności uprawowych pod pszenicę ozimą. W uprawie integrowanej ważną rolę odgrywa właściwe zagospodarowanie ścierniska, przez wzruszenie go pługiem podorywkowym, kultywatorem ścierniskowym lub talerzówką. Podstawowym zadaniem tego zabiegu jest przerwanie parowania oraz przykrycie osypanych nasion chwastów i pobudzenie ich do kiełkowania. Dlatego trzeba wykonać go natychmiast po zbiorze przedplonu. Grubość wzruszonej warstwy gleby powinna być jak najmniejsza, a gleba zagarnięta, np. broną. Dokładne przykrycie ścierniska nie jest konieczne, a czasami wręcz szkodliwe, ponieważ wymaga zbyt głębokiej pracy narzędzi i przesusza rolę. Po przedplonach zbieranych wcześnie, powinno się wykonać pełny zespół uprawek pożniwnych, w skład którego, oprócz podorywki, wchodzi kilkakrotne bronowanie. Bronowanie dobrze jest powtórzyć kilka razy, niszcząc kiełkujące chwasty. Dobra uprawa pożniwna, sprzyjając kiełkowaniu osypanych w okresie zbioru nasion, rozwiązuje problem zachwaszczenia, którego źródłem są rośliny uprawne. Dotyczy to zwłaszcza samosiewów rzepaku i zbóż. Samosiewy zbóż powinny być szybko niszczone, ponieważ stanowią one pomost dla szkodników i chorób, które przenoszą się łatwiej na roślinę następczą, czyli pszenicę. Jeśli zastosowano wsiewkę poplonową, unika się uprawy pożniwnej, a szybko rozwijająca się roślina zabezpiecza glebę przed bezproduktywnym parowaniem, przyspiesza rozkład ścierniska oraz zapewnia doskonały nawóz zielony. Jeśli sieje się pszenicę po zbożach (owies, mieszanki zbożowo-strączkowe), bardzo wskazana jest uprawa poplonu ścierniskowego. Konieczny jest zasiew szybko rosnącej rośliny (gorczyca biała, rzodkiew oleista, „rzepakopochodne” rośliny poplonowe) nawet wtedy, kiedy do dyspozycji pozostaje tylko 35–40 dni. W niektórych stanowiskach lepszym rozwiązaniem jest siewka poplonowa. Najlepsze wyniki daje międzyplon w stanowisku po wcześnie schodzących przedplonach, np. jęczmieniu ozimym, rzepaku. Gęsto rosnąca roślina poplonowa zagłuszy samosiewy zbóż i poprawi biologię gleby. Gdy przedplonem był rzepak, często można uniknąć zasiewu, wykorzystując osypane nasiona. Skiełkowany rzepak trzeba pozostawić jak najdłużej, by rósł jako „poplon ścierniskowy”. W systemie uprawy płużnej dominującym zabiegiem jest orka. Powoduje ona częściowe lub całkowite odwrócenie wierzchniej warstwy roli. Zabieg taki bardzo silnie zmienia i narusza układ, jaki panował w glebie. Zmienia się proporcja między fazą stałą gleby, a zawartością wody i powietrza. Następuje napowietrzenie gleby i mniejsze lub większe przesuszenie. Poza tym orka radykalnie obniża aktywność mikroorganizmów w przeoranej warstwie. Żyjące na powierzchni, pożądane organizmy tlenowe trafiają na dno bruzdy, zaś beztlenowe mikroorganizmy wydobywane są na powierzchnie. W efekcie orka radykalnie na pewien okres obniża ilość i aktywność mikroorganizmów. Musi upłynąć dość długi okres czasu, zwany wydobrzeniem roli, kiedy stosunki biotyczne w glebie wrócą do normy. W rolnictwie integrowanym dużą rolę przypisuje się naturalnej żyzności gleby i jej aktywności biologicznej, dlatego liczbę orek i ich głębokość należy żyzności gleby

i jej aktywności biologicznej, dlatego liczbę orek i ich głębokość należy ograniczyć, stosując zamiast nich inne narzędzia głęboko spulchniające glebę, bez jej odwracania (np. ciężkie grubery, głębosz) ). Głębsze spulchnianie gleby głęboszem (35–60 cm) wystarczy wykonać raz na 3–5 lat.

Orkę siewną pod pszenicę ozimą powinno wykonać się 2–4 tygodnie przed siewem, co umożliwia naturalny proces osiadania i stabilizacji warstwy ornej. Siewki pszenicy znoszą wprawdzie dość dobrze osiadanie roli, ale korzenie rozwijają się trudniej, a krzewienie jest płytsze, co zmniejsza zimotrwałość. Ponadto brak wydobrzenia roli odbija się na jakości siewu, tworzeniu kolein i orszym przykryciu ziarna. Dlatego orka na kilka dni przed siewem jest niekorzystna i należy jej unikać. W przypadku opóźnionej orki konieczne jest zastosowanie wału Campbella, który służy do wgłębnego kruszenia brył i przyspiesza osiadanie roli.

Właściwie i terminowo wykonana uprawa roli jest podstawowym sposobem ograniczania liczby chwastów zagrażających uprawom pszenicy. Szczególne znaczenie mają zabiegi pożniwne, przykrywające osypane w czasie zbioru niedojrzałe nasiona oraz pobudzające, znajdujące się już w glebie, nasiona chwastów do kiełkowania. Szybkie wykonanie płytkiej podorywki, a następnie zniszczenie skiełkowanych chwastów przez bronowanie i rozłożone w czasie uprawki przedsiewne, pozwalają wydatnie zmniejszyć zagrożenie ze strony chwastów.

Dobrze wykonany siew jest jednym z podstawowych elementów integrowanej uprawy pszenicy. Już w momencie siewu są w dużym stopniu determinowane dwa z trzech podstawowych komponentów plonowania pszenicy, tj. liczba roślin i kłosów na jednostce powierzchni oraz liczba ziaren w kłosie. Terminowy i dobry jakościowo siew pozwala pszenicy w pełni wykorzystać okres wegetacji i tak ukształtować łan, aby uzyskać możliwie najwyższy plon. Rośliny powinny mieć możliwość samoregulacji, aby dostosować się do warunków siedliska i harmonijnie rozwijać się oraz kształtować elementy struktury plonu. Nieterminowość i błędy popełnione w trakcie siewu są w wielu przypadkach nie do odrobienia, a próba korekty w trakcie wegetacji jest bardzo kosztowna i mało efektywna.

W integrowanej produkcji trzeba stawiać na odmiany pszenicy wszechstronnie przebadane, zarówno pod względem wartości gospodarczej, jak i przystosowania do naszego klimatu. Takie warunki spełniają odmiany wpisane do polskiego Rejestru, które dodatkowo badane są jeszcze w systemie badań porejestrowych Polowego Doświadczalnictwa Odmianowego (PDO). Po wejściu Polski do UE w obrocie pojawił się materiał siewny odmian ze Wspólnotowego Katalogu Odmian (CCA), których właściwości z punktu widzenia krajowych warunków siedliskowych są nierozpoznane stąd – z założenia – nie powinny być brane pod uwagę w integrowanej produkcji pszenicy.

Oferta zarejestrowanych odmian pszenicy ozimej jest bardzo bogata i wszech stronna. Zapewnia to dobór odpowiedniej formy nie tylko pod względem właściwości użytkowych, ale – co bardzo istotne w integrowanej produkcji – o określonych wymaganiach siedliskowych, zimotrwałości, terminie i gęstości siewu oraz odporności czy podatności na uszkodzenia powodowane przez patogeny i szkodniki. Materiał siewny wybranej odmiany pszenicy najlepiej zakupić w wyspecjalizowanych firmach nasiennych, co gwarantuje czystość odmianową i odpowiednie przygotowanie ziarna. Wymiana materiału siewnego wskazana jest co 2–3 lata, bo chociaż pszenica jest zbożem w dużym

stopniu samopylnym, to po kilku latach uprawy następuje pogorszenie jakości i utrata czystości odmianowej. W badaniach Grabińskiego i Mazurka (1998) stwierdzono, że pszenica z własnej reprodukcji plonowała średnio o 3 dt/ha niżej od ziarna kwalifikowanego, a w przypadku braku zaprawiania – różnice przekraczały 5 dt/ha.

Pszenica wykazuje dość silną reakcję fotoperiodyczną. Jako roślina dnia długiego, w warunkach krótkiego dnia, czyli jesienią i wiosną, krzewi się i rozwija masę wegetatywną. Im później pszenica zostanie zasiana, tym krótsza będzie faza wegetatywnego rozwoju, a roślina wchodzi w okres rozwoju generatywnego słabo rozwinięta fizycznie i bez zapasów. Pszenica ozima w zależności od terminu siewu, może mieć do dyspozycji różną liczbę dni wegetacji jesiennej: wcześnie siane – 60–70 dni; siane późno tylko 15, a nawet 0 dni. Wczesny termin siewu daje gwarancję dobrego rozkrzewienia i ukorzenienia. Opóźnienie siewu powoduje, że wskutek obniżającej się temperatury spowalnia się tempo wschodów i tworzenia kolejnych liści, a wówczas pszenica nie osiąga fazy krzewienia i jest słabo przygotowana do zimy. W okresie wiosennym dzień jest znacznie dłuższy, co powoduje skrócenie fazy krzewienia, a nawet redukcję niektórych wytworzonych pędów. Spóźniona w wegetacji pszenica, w kolejne fazy wchodzi również przy relatywnie dłuższym dniu, co powoduje skrócenie rozwoju i pogorszenie kształtujących się wtedy komponentów plonu, a więc liczby kłosów oraz liczby kłosków w kłosie i ziaren w kłosku. Pszenica powinna wejść w zimę w fazie przynajmniej 4–5 liści, a więc musi być odpowiednio wcześnie zasiana. Należy podkreślić, że dobrze rozwinięta pszenica pobiera przed zimą znaczne ilości składników pokarmowych, a zwłaszcza łatwo wymywalnego azotu. Wczesne siewy pszenicy ozimej (II–III dekada września), trzeba traktować jako niezbędny element integrowanej produkcji. Zróżnicowanie odmian pod względem wymagań świetlnych powoduje, że reakcja niektórych odmian na opóźnienie siewu jest słabsza, a innych silniejsza. W przypadku problemów z wczesnym zasiewem, trzeba wykorzystać odmiany o większej tolerancji na długość dnia, które lepiej znoszą opóźniony siew. W uprawie integrowanej nie powinno stosować się siewów późnojesiennych (tzw. siew pod grudę), w których zakłada się, że pszenica wschodzić będzie dopiero wiosną. Siew pod grudę daje zawsze wyniki gorsze, niż siew w terminie optymalnym.

Termin siewu pszenicy zależy przede wszystkim od warunków klimatycznych w danym regionie. Jako optymalne przyjąć należy następujące terminy siewu, z założeniem jednak, aby go w miarę możliwości realizować na początku, a nie na końcu tych terminów:

– 5–20 września w północno-wschodniej części kraju i terenach wyżynnych,

– 10–25 września w rejonie centralnym i południowo-wschodnim,

– 15 września do 1 października na zachodzie kraju i Kotlinie Sandomierskiej,

– 20 września do 5 października na Nizinie Śląskiej i nizinach nadmorskich.

Maria Jeziorna

ZD Ostrzeszów