Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. m.in. nakazała krajom członkowskim wyznaczenie terenów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie związkami azotu pochodzącego ze źródeł rolniczych lub objęcie całego kraju programem działań. Polska dopiero w 2017 podjęła decyzję o wprowadzeniu programu działań na terenie całego kraju (99,8% zlewisko wód Bałtyku). Przyczyna tej zmiany był wyrok trybunału sprawiedliwość UE z dnia 20listopada 2014r., w którym czytamy: „Nie określając w wystarczający sposób wód, które mogą zostać zanieczyszczone azotanami pochodzenia rolniczego, wyznaczając w sposób niewystarczający strefy zagrożenia i przyjmując programy działania przewidziane w art. 5 dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, które obejmują środki niezgodne z tą dyrektywą, Rzeczpospolita Polska uchybiła zobowiązaniom spoczywającym na niej na mocy art. 3 dyrektywy 91/676 w związku z załącznikiem I do niej, jak też na mocy art. 5 wymienionej dyrektywy w związku z częścią A pkt 2 załącznika II oraz ust. 1 pkt 1 załącznika III do niej.” Dlatego dnia 20 lipca 2017 ustanowiono ustawę Prawo Wodne, w której możemy przeczytać w art. 104. 1.: „W celu zmniejszenia zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobiegania dalszemu zanieczyszczeniu opracowuje się i wdraża na obszarze całego państwa program działań.”

Obecnie trwają konsultacje w sprawie wdrożenia tego programu działań. Realizacja ich wiąże się z inwestycjami w gospodarstwach. Ponad pół miliona gospodarstw rolnych będzie musiało w najbliższym czasie zmodernizować się poprzez budowę płyt obornikowych oraz zbiorników na gnojowicę. Ideą programu jest skuteczne ograniczanie odpływu azotu ze źródeł rolniczych poprzez zabezpieczenie miejsc składowania odchodów zwierzęcych przed szkodliwymi odciekami do gruntu. Nawóz naturalny powinien być przechowywany na podłożu nie przepuszczalnym a ewentualne odcieki należy odprowadzać do zbiorników. W przypadku płynnych odchodów zwierzęcych należy zabezpieczyć zbiornik również od góry.

Kolejnym ważnym tematem poruszonym w projekcie programu działań jest nawożenie. Skuteczna walka z wypłukiwaniem cennych składników biogennych (azotu i fosforu) ściśle związana jest z zabezpieczeniem pól przed negatywnym działaniem erozji. Intensywne opady deszczu czy brak okrywy w okresie zimowym sprzyjają temu zjawisku. Gospodarowanie na dużej liczbie pól o małej powierzchni, rozrzuconych w różnych miejscach jest bardzo trudne. Jedyny sensowny sposób to połączenie sił. Wspólnie można skutecznie zabezpieczać pola przed działaniem sił natury (gwałtowne ulewy, susze). Przykłady zabezpieczenia wód przed zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł rolniczych:

• Strefy buforowe wzdłuż cieków wodnych,
• Strefy z roślinnością śródpolną,
• Zadrzewienia śródpolne,
• Oczka wodne.

Zanieczyszczenie i eutrofizacja wód gruntowych są problemem, który obecnie dotyka całą Polskę. Eutrofizacja polega na wzbogaceniu się akwenów wodnych w substancje odżywcze - pierwiastki biogenne tj.: azot, fosfor, potas i sód. Powoduje to nadmierną produkcję biomasy glonów (tzw. „zakwit glonów”).
Intensywne nawożenie mineralne jest jednym z czynników powodujących ten problem. Wprawdzie stosowanie nawozów mineralnych korzystnie wpływa na wielkość plonu, lecz jednocześnie powoduje zubożenie materii organicznej w glebie z powodu mniejszego wykorzystywania nawozów naturalnych i organicznych.

Rozrzucanie obornika raz na cztery lata w dużej mierze przyczynia się do odbudowy próchnicy w glebie. Wybór odpowiedniego zmianowania (np. udział roślin motylkowych) również zwiększa zawartość próchnicy. Dzięki niej polepszają się właściwości sorpcyjne gleby, ponieważ charakteryzuje się 4-5 krotnie lepszą zdolnością pochłaniania wody. Przy intensywnych opadach woda jest wtedy szybciej wchłaniana, ale i zatrzymywana w glebie, przez co dłużej dostępna dla roślin. Ta zdolność próchnicy pośrednio zmniejsza zanieczyszczenia przedostające się do wód gruntowych oraz przyczynia się do efektywniejszego wykorzystania składników odżywczych przez rośliny. Nawozy naturalne należy stosować pod rośliny o długim okresie wegetacji tj.: kukurydza, ziemniak, burak cukrowy.

Gospodarowanie nawozami naturalnymi wiąże się z oszacowaniem wielkości produkowanych przez zwierzęta odchodów. Bardzo ważna jest analiza składu takiego nawozu w celu uzyskania precyzyjnej informacji na temat zawartości makro i mikroelementów. Nawozy pochodzące od bydła, trzody czy kur różnią się składem chemicznym. Również system utrzymania, wiek zwierząt czy rodzaj paszy mają wpływ na skład chemiczny odchodów. Otrzymany nawóz w każdym gospodarstwie będzie posiadał inny udział procentowy poszczególnych pierwiastków: N, P, K, Mg, Ca i składników odżywczych potrzebnych do wzrostu roślin. Ważny jest też sposób gromadzenia odchodów, bo niewłaściwie ich przechowywanie powoduje duże straty składników odżywczych, które mogą sięgać aż 50%.

Cały obszar Polski został objęty, jako szczególnie narażony na przedostawanie się azotu do wód ze źródeł rolniczych. Powoduje to nałożenie na rolników nowych obowiązków:

1. Terminy stosowania nawozów

Objaśnienia:
¹⁾ termin nie dotyczy podmiotów, które będą zakładać uprawy jesienią po późno zbieranych przedplonach, buraku cukrowym, kukurydzy lub późnych warzywach. Dopuszczalna dawka azotu w wieloskładnikowych nawozach dla zakładanych upraw nie może przekroczyć dawki 30kg N/ha. Należy szczegółowo udokumentować termin zbioru, datę stosowania nawozu, zastosowane nawozy i ich dawkę oraz termin siewu jesiennej uprawy.
²⁾ termin nie dotyczy podmiotów, które nie mogły dokonać zbiorów lub nawożenia, z uwagi na niekorzystne warunki pogodowe np. nadmierne uwilgotnienie gleby. Dla tych podmiotów termin graniczny stosowania nawozów to dzień 30 listopada.
Terminy nie mają zastosowania do nawożenia upraw pod osłonami oraz upraw kontenerowych.

2. Warunki przechowywania nawozów naturalnych: 

• Zabezpieczenie miejsc przechowywania nawozów przed przedostaniem się odcieków do gruntu;
• Tylko w przypadku utrzymywania zwierząt na głębokiej ściółce obornik można przechowywać w budynku inwentarskim pod warunkiem nieprzepuszczalnego podłoża,
• Płyta obornikowa oraz stałe nawozy naturalne muszą mieć zapewniony 5 m-y okres składowania,
• Pojemność zbiorników na płynne nawozy naturalne musi zapewnić 6 m-y okres składowania,
• Wyliczenie wielkości i objętości urządzeń do przechowywania nawozów wiąże się z wyliczeniem stanów średniorocznych zwierząt w gospodarstwie - sposób wyliczenia dostępny tutaj: <Jak sporządzić obrót stada>.
• Przechowywanie kiszonki dla zwierząt w silosach, rękawach foliowych, na płytach lub na pokładzie z foli, sieczki, słomy lub innym materiale, który będzie wchłaniał odcieki, oraz pod przykryciem foliowym, miejsce składowania powinno być zmieniane, tak by nie powtórzyło się w okresie 3 lat.

3. Terminy dostosowania powierzchni i pojemności przechowywania nawozów naturalnych dla podmiotów prowadzących chów lub hodowlę:

1) do 31 grudnia 2021 r - dla zwierząt gospodarskich w liczbie większej niż 210 DJP lub drobiu powyżej 40 000 stanowisk lub dla świń powyżej 2 000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg Iub 750 stanowisk dla macior;

2) do 31 grudnia 2024 r - dla zwierząt gospodarskich w liczbie mniejszej lub równej 210 DJP.

Przed upływem w/w terminów należy zapewnić przechowywanie płynnych nawozów naturalnych w szczelnych zbiornikach o pojemności umożliwiającej gromadzenie, co najmniej 4-m-ej produkcji tego nawozu;

Podmioty przyjmujące nawozy naturalne na podstawie umowy są zobowiązane do posiadania w chwili przyjmowania odpowiednich urządzeń do ich przechowywania i składowania w bezpieczny dla środowiska sposób, zapobiegający przedostawaniu się odcieków do wód i gruntu.

4. Sposób nawożenia azotem

5. Sposób ewidencjonowania nawożenia

Podmioty prowadzące produkcję rolną oraz podmioty prowadzące działalność, o której mowa w art. 102 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 2017r - Prawo wodne, gospodarujące na powierzchni większej lub równej 10 ha użytków rolnych lub utrzymujących zwierzęta gospodarskie w liczbie większej lub równej 10 DJP wg stanu średniorocznego, są zobowiązane do: posiadania planu nawożenia, planu nawożenia azotem albo obliczeń maksymalnych dawek azotu.
Podmioty prowadzące produkcję rolną oraz podmioty prowadzące działalność, o której mowa w art. 102 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r - Prawo wodne, są zobowiązane do przechowywania ewidencji przez okres 3 lat od dnia zakończenia nawożenia

Tabela 2 – przykład dokumentacji nawożenia azotem

Przykład obliczenia sumy azotu działającego:

Dane: rolnik pod kukurydzę zastosuje wiosną 30 t obornika z obory płytkiej od bydła opasowego powyżej 1 roku życia oraz 140 kg N w nawozach mineralnych na glebie średniej:
Obliczenie ilości azotu działającego (Nd) = Nd z obornika + Nd z gleby + Nd z nawozów mineralnych

Nd z obornika = 30 t/ha x 2,7 kg N/t x 0,4 = 32 kg N/ha

Nd z gleby = 62 kg N/ha x 0,6 = 37 kg N/ha

Nd z nawozów mineralnych = 140 kg N/ha

Suma azotu działającego = 32 kg N/ha + 37 kg N/ha + 140 kg N/ha = 209 kg N/ha

Sumaryczna ilość azotu działającego (209 kg/ha) jest mniejsza od maksymalnej wartości, która wynosi: 240 kg N/ha. Obliczenia wskazują, że rolnik nie musi zmniejszać dawki azotu w nawozach mineralnych,

Gdyby rośliną był np.: burak cukrowy, dla którego wartość Nd z nawozów mineralnych wynosi 180 kg N/ha, wtedy rolnik musiałby zmniejszyć ilość azotu mineralnego, o co najmniej 9 kg N/ha.

Źródła: Opracowano na podstawie materiałów źródłowych Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu oraz Projekt „Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu”
http://www.arimr.gov.pl/fileadmin/pliki/wnioski/PROW_2014_2020/Inwestycje_w_gospodarstwach_polozonych_na_obszarach_OSN/a/Broszura_A5_Obszary_OSN_2.pdf
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20071471033/U/D20071033Lj.pdf
http://iung.pl/dpr/Mat_szkoleniowe/17.pdf