Rolnictwo a ochrona przyrody
Zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju, obok podstawowej funkcji, jaką jest produkcja artykułów rolnych obszary wiejskie pełnią ważną rolę w zakresie ochrony środowiska, w tym ochrony i zachowania siedlisk oraz różnorodności biologicznej.
Sprostanie wyzwaniom zrównoważonego rozwoju jest możliwe dzięki zintegrowaniu polityki środowiskowej, gospodarczej i społecznej. Wymaga to traktowania zasobów środowiska jak ograniczonych zasobów gospodarczych oraz wykorzystywania kapitału przyrodniczego w sposób pozwalający na zachowanie funkcji ekosystemów w perspektywie długookresowej. W Polsce zasada zrównoważonego rozwoju zyskała rangę konstytucyjną – została zapisana w art. 5 konstytucji RP, a definicja zrównoważonego rozwoju znalazła się w ustawie Prawo Ochrony Środowiska: "taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń."
Użytki rolne w Polsce stanowią blisko 60% powierzchni kraju, w tym większość to grunty orne. Tak więc zagadnienie dotyczy sporego obszaru. W działalności rolniczej wykorzystywane są podstawowe zasoby środowiska przyrodniczego, jak gleba i woda. Powiązania między bogactwem zasobów przyrody, a rolnictwem są kompleksowe i nawzajem na siebie wpływają. W tym momencie istotne jest uzyskanie stanu równowagi.
Strategia rolnośrodowiskowa we Wspólnej Polityce Rolnej jest głównie ukierunkowana na zwiększenie równowagi w agrosystemach. Działania ukierunkowane na realizację tej polityki obejmują: wymagania środowiskowe ujęte w zasadach wzajemnej zgodności (cross-compliance) w połączeniu ze wsparciem dochodów rolników poprzez działania zawarte w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2007-2013. W ramach osi II PROW 2007-2013 zostały wprowadzone odpowiednie instrumenty wsparcia oraz zachęty dla rolników, sprzyjające zachowaniu i poprawie środowiska przyrodniczego. Jednym z tych instrumentów jest działanie „Program rolnośrodowiskowy”. Głównym założeniem Programu rolnośrodowiskowego jest promowanie produkcji rolnej opartej na metodach zgodnych z wymogami ochrony środowiska i przyrody. Jest to priorytetowe działanie służące ochronie środowiska przyrodniczego i różnorodności biologicznej. Program jest tworzony przez każde państwo członkowskie indywidualnie z uwzględnieniem walorów przyrodniczych i krajobrazowych obszarów wiejskich oraz ze względu na typ gospodarki rolniczej i sytuację ekonomiczną gospodarstw w danym kraju. Bezpośrednie włączenie rolników w ochronę środowiska naturalnego, poprzez Program rolnośrodowiskowy daje unikalną, być może jedyną szansę na zabezpieczenie różnorodności biologicznej regionów. Jednym z zadań Programu rolnośrodowiskowego jest zachowanie bioróżnorodności na trwałych użytkach zielonych. Łąki i pastwiska to jedne z najważniejszych półnaturalnych zbiorowisk roślinnych terenów rolniczych. Powstały one na siedliskach poleśnych i są antropogenicznym (wytworzonym pod wpływem działalności człowieka i od niego zależnym) składnikiem krajobrazu naszego kraju. Zawdzięczają swoje istnienie przede wszystkim systematycznemu wykaszaniu lub wypasaniu. Przy jednorodnej i długotrwałej gospodarce roślinność tych siedlisk osiągnęła ustabilizowany, stały i bogaty skład gatunkowy. Wpływ na różnorodność biologiczną łąk i pastwisk ma zarówno intensyfikacja jak i zaprzestanie gospodarowanie. Antropogeniczne ich pochodzenie oznacza też, że należą one do najbardziej zagrożonych typów roślinności. W ramach Programu rolnośrodowiskowego 2007-2013 trwałe użytki zielone mogą być chronione w: pakiecie 2. Rolnictwo ekologiczne – wariant 2.3. Trwałe użytki zielone (z certyfikatem zgodności) i wariant 2.4. Trwałe użytki zielone (w okresie przestawiania), pakiecie 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone na obszarach Natura 2000 oraz w pakiecie 4. Ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 i pakiecie 5. Ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000. Obecność zagadnień związanych z siecią Natura 2000 (spójna europejska sieć ochrony przyrody) i ochroną siedlisk przyrodniczych w Programie rolnośrodowiskowym wynika oczywiście z faktu, że wiele użytków zielonych stanowi cenne siedliska przyrodnicze. Na obszarach Natura 2000 rolnicy mają obowiązek utrzymywania łąk, które są siedliskami przyrodniczymi. Trzeba tylko pamiętać, że w przypadku zamiaru realizacji pakietów 4 i 5 konieczne jest posiadanie dokumentacji przyrodniczej. Dokumentację przyrodniczą sporządza ekspert przyrodniczy (botanik, ornitolog) wpisany na listę ekspertów prowadzoną przez CDR w Brwinowie w roku poprzedzającym rok złożenia wniosku o pierwszą płatność rolnośrodowiskową lub w roku składania wniosku o tę płatność. Dokumentacja przyrodnicza jest następnie częścią składową planu działalności rolnośrodowiskowej opracowanego przez uprawnionego doradcę rolno środowiskowego, przed złożeniem pierwszego wniosku o płatność rolnośrodowiskową. Ale ochrona przyrody to nie tylko dobrowolny Program rolnośrodowiskowy. To także obowiązki. W ramach wymogów wzajemnej zgodności (cross-compliance), w ramach Dobrej Kultury Rolnej zgodnej z ochroną środowiska wprowadza się zakaz niszczenia siedlisk przyrodniczych w rozumieniu przepisów ustawy o ochronie przyrody znajdujących się na obszarach chronionych, a także siedlisk roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową, również na podstawie przepisów tej ustawy. Oznacza to, że niektóre siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt mogących występować na gruntach rolnych podlegają ochronie, a zatem działalność rolnicza musi być dostosowana do potrzeb ich zachowania (co najmniej na terenach chronionych).
Rolnicy korzystający z dopłat bezpośrednich, a także płatności ONW, rolnośrodowiskowych i na zalesianie gruntów rolnych, mają obowiązek, w ramach dobrej kultury rolnej, zachowywać w obrębie działki rolnej elementy krajobrazu obejmujące: drzewa będące pomnikami przyrody (objęte ochroną na podstawie przepisów o ochronie przyrody), oczka wodne o łącznej powierzchni mniejszej niż 100m² oraz rowy do 2m szerokości, a także obiekty położone w obrębie działki rolne, tj. żywopłoty, pasy zadrzewień, ściany tarasów, nieutwardzone drogi dojazdowe wydzielone w obrębie działek rolnych oraz mury, które stanowią element Dobrej Kultury Rolnej, jeżeli ich całkowita szerokość nie przekracza 2m, i które nie stanowią odrębnej działki ewidencyjnej oraz strefy buforowe przy ciekach wodnych. Normy Dobrej Kultury Rolnej narzucają też obowiązek ochrony trwałych użytków zielonych, czyli nieumniejszania ich powierzchni. W ramach wymogów wzajemnej zgodności normy w zakresie ochrony przyrody określone zostały w obszarze A, w zagadnieniach ochrony środowiska naturalnego. Wymogi z obszaru A obowiązują od 1 stycznia 2009 roku. Ochrona środowiska, w ramach wymogów wzajemnej zgodności, obejmuje ochronę ptaków i siedlisk przyrodniczych dzikiej fauny i flory, ochronę wód gruntowych przed substancjami niebezpiecznymi, postępowanie z osadami ściekowymi w gospodarstwie, a także ochronę wód przed azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych. Ochrona dzikiego ptactwa i siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory realizowana jest w oparciu o przepisy unijnych dyrektyw tzw. Dyrektywy Ptasiej i Dyrektywy Siedliskowej. Wymogi dotyczą wszystkich rolników, natomiast w przypadku rolników, których gospodarstwo rolne lub jego część położona jest na obszarze Natura 2000, istnieje obowiązek przestrzegania wymogów wynikających z planu ochrony lub planu zadań ochronnych dla tych obszarów, jeżeli takowe zostały opublikowane. Ogólnie rzecz ujmując, zabrania się umyślnego chwytania oraz zabijania ptaków objętych ochroną, niszczenia gniazd i jaj lub umyślnego płoszenia ptaków objętych ochroną, niszczenia siedlisk i ostoi ptaków podlegających ochronie. W strefach ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania ptaków zabrania się wycinania drzew i krzewów, dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli nie jest to związane z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków, a także wznoszenia obiektów, instalacji i urządzeń. Istnieją odstępstwa od tych zakazów. Zabrania się też umyślnego zrywania, niszczenia i uszkadzania oraz zbioru roślin objętych ochroną. W przypadku rolników gospodarujących na Natura 2000 zabrania się podejmowania działań mogących, osobno lub w połączeniu z innymi działaniami, znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000. Zakaz ten nie dotyczy rolnika, który realizuje działanie po uzyskaniu stosownego zezwolenia. Przedsięwzięcia, które mogą znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000 mogą być realizowane, jeżeli została wydana odpowiednia decyzja administracyjna.
Źródło: 1) Biblioteczka programu rolnośrodowiskowego 2007-2013. Warszawa, 2009 rok. 2) Potencjalnie negatywne oddziaływanie pakietu 3. Programu rolno środowiskowego na siedliska przyrodnicze będące pod ochroną. Zagadnienia doradztwa rolniczego nr 2/2011. 3) Zasada Wzajemnej Zgodności (cross-compliance). Informacje dotyczące wymogów wzajemnej zgodności dla rolników ubiegających się o płatności bezpośrednie i wsparcie w ramach niektórych działań nieinwestycyjnych PROW 2007-2013. MRiRW, 2010 rok.
Wioletta Kmiećkowiak
Dział EOŚ WODR w Poznaniu