Pochodzenie roślin

Większość roślin zielarskich uprawianych w Polsce pochodzi z klimatu ciepłego, przeważnie  z pobrzeży Morza  Śródziemnego lub z Azji Mniejszej - anyż, czarnuszka, estragon, hyzop, kolendra, koper włoski, lawenda, melisa, ruta, szałwia, czy tymianek. Do Polski z krajów tropikalnych trafiły papryka i bazylia. Z tego powodu rośliny zielarskie mają specyficzne wymagania dotyczące temperatury, wilgotności, długości okresu wegetacji, naświetlania, gdyż to może decydować o nagromadzeniu przez rośliny substancji potrzebnych człowiekowi. Rośliny zawsze były w centrum zainteresowania człowieka, gdyż były głównym źródłem jego pożywienia. Stały się dla niego niezbędne na co dzień. Jak również były pierwszym lekiem dla chorego - do opatrywania ran. Do rozpowszechnienia roślin leczniczych, które nie były znane w Polsce przyczyniły się klasztory przy których powstawały szpitale i pierwsze  ogródki, w których uprawiano te nowe rośliny. A pierwsza apteka istniała w klasztorze na św. Krzyżu już w XII wieku.

Zioła towarzyszyły człowiekowi w radościach i smutkach, przy świętach i w dni powszednie. Boże Narodzenie kojarzy się nam z sianem, w którym jest dużo ziół i z gałązkami jemioły pod którymi mogą się całować  zakochani, a  Boże Ciało z brzozowymi gałązkami.

Jednak stosunek człowieka do roślin zielarskich ma wymiar bardzo materialny.

Szacowne zdrowie

Nikt się nie dowie

Ile kosztujesz

Aż się zepsujesz

Jan Kochanowski

W leczeniu bardzo ważną rolę odgrywa psychiczne nastawienie człowieka. A z tego powodu, że  rośliny towarzyszą człowiekowi od zawsze to człowiek ma do nich życzliwe nastawienie.

Ale niezależnie od tego leki ziołowe są lepiej przyswajane przez organizm ludzki  niż syntetyczne. I na ogół nie dają również ubocznych skutków. A używane w postaci naparów czy wyciągów działają wielokierunkowo lecząc kilka organów jednocześnie.

Leki ziołowe i metody ich stosowania

Lekiem ziołowym jest w zasadzie każdy środek, który potrafi przywrócić naruszoną przez chorobę równowagę  organizmu. Produktem wyjściowym do sporządzania leku ziołowego jest surowiec roślinny suchy lub świeży, poddany ewentualnemu rozdrobnieniu, stosowany pojedynczo lub w zestawach – mieszankach. Apteki  i sklepy zielarskie dysponują całym asortymentem ziół, ale warto pomyśleć co można uprawiać w ogrodzie przydomowym, żeby mieć swoje zioła.

Jakie są rodzaje leku ziołowego?

Napar ziołowy-herbatka ziołowa to zalana określoną ilością  wrzątku porcja surowca (lub mieszanki), którą zostawia się pod przykryciem na pewien czas, żeby naciągnęła. Taką herbatkę jeszcze ciepłą odcedza się i wypija. Zazwyczaj sporządza się napar z ziół zawierających olejki eteryczne, które się łatwo ulatniają  i z tego powodu nie należy ich gotować. Są to szałwia, tymianek, melisa, mięta czy rumianek.

Wyciąg zimny - otrzymuje się go przez zalanie ziół zimną lub letnią wodą i pozostawienie na pewien czas, żeby do wody przeszły różne rozpuszczalne w niej substancje. Ważne jest , żeby nie utracić przy podgrzewaniu cennych składników i nie wprowadzić innych niepotrzebnych, np. u nasion lnu – tłuszczów.

Odwar-najczęściej sporządza się go z kory czy korzenia , gdzie do wody muszą przejść związki trwalsze, np. garbniki. Wtedy surowiec musi być rozdrobniony i zalany odpowiednią ilością zimnej lub gorącej wody. Potem należy gotować  przez ustalony okres czasu - od 10 do 30 minut. Odwar odcedza się i wypija ciepły w określonej dawce. Odwar podobnie jak i napar pije się najczęściej bez cukru.

Soki - sporządzane  z owoców. Przygotowuje się je tak samo jak soki owocowe. W lecznictwie najbardziej znane to soki z malin i borówki czernicy. Inne to soki przygotowywane w domu i od razu wypijane - takie jak sok z pokrzywy.

Syropy-otrzymuje się je przez długie gotowanie, czyli zagęszczanie słodkiego wywaru, np. z korzenia prawoślazu.

Wyciągi spirytusowe - nalewki, które przygotowuje się najczęściej z ziół jednorodnych suszonych (kozłek lekarski) lub ze świeżych (owocnia orzecha włoskiego). Należy odpowiednią ilość surowca zalać wódką lub spirytusem, pozostawić  do naciągnięcia. Po tym terminie  odcedza się go.  Nalewki dozuje się kroplami, dodaje do wody lub podaje na cukrze.

Jak można podzielić zioła?

Zioła można podzielić na:

Najważniejszą grupę stanowią rośliny lecznicze stosowane w medycynie i weterynarii .Do drugiej grupy należą rośliny przyprawowe, które są na pograniczu między roślinami leczniczymi i tymi, które stanowią pożywienie. Dawniej były traktowane jako dodatek smakowy i zapachowy, ale dzisiaj ceni się je ze względu na substancje, które mają właściwości zdrowotne. Następna grupa to rośliny  olejkodajne, inaczej olejkowe, które zawierają duże ilości olejków eterycznych, a służą do aromatyzowania produktów spożywczych. Kolejna grupa to rośliny barwierskie, które w soku komórkowym zawierają naturalne barwniki wykorzystywane do farbowania produktów spożywczych, tkanin i innych przedmiotów użytkowych. Ostatnia grupa to rośliny miododajne zawierające nektar lub pyłek kwiatowy potrzebny pszczołom do życia i produkcji miodu. Warto podkreślić, że taki nektar ma na ogół te same właściwości jakimi odznacza się roślina, z której pszczoły go zbierały.Podział ten jest raczej formalny, gdyż wiele roślin zalicza się do kilku lub co najmniej dwóch grup, np. lawenda   to roślina lecznicza, olejkowa i jeszcze ozdobna.

Rodzaje surowców zielarskich

Różne części tej samej rośliny zawierają na ogół różne i w różnych ilościach gromadzone  substancje przydatne człowiekowi. Dawniej, gdy nie znano dokładnego składu i rozmieszczenia tych substancji używano całych roślin. Obecnie dysponujemy wiedzą, która pozwala zastosować odpowiednie surowce zielarskie w żywieniu rodziny, czy w lecznictwie domowym. Z roślin uprawianych i zbieranych ze stanu naturalnego możemy otrzymać  następujące rodzaje surowców zielarskich: korzenie, kłącza, ziele, liście, kwiaty, owoce, nasiona, pączki, korę.

Korzenie - mogą to być systemy korzeniowe zbierane w całości jak np. u kozłka lekarskiego lub pojedyncze korzenie palowe, ale oczyszczone z drobnych korzeni bocznych ,np. u prawoślazu, arcydzięgla .

Kłącza - podziemne pędy wytwarzane przez niektóre rośliny (perz) wymagają oczyszczenia z drobnych korzeni.

Ziele - to cała nadziemna część rośliny, zebrana w początkach kwitnienia lub rzadziej w specjalnym terminie, ściśle określonym dla danego gatunku.

Liście - mogą być złożone lub pojedyncze, zawierające blaszkę liściową i ogonek.

Kwiaty - zbiera się pojedynczo lub w całych kwiatostanach, jak np. u bzu czarnego lub lawendy. Można zbierać same płatki jak u róży.

Owoce - bywają mięsiste i soczyste jak u jarzębiny, a niekiedy suche jak u kolendry czy kopru włoskiego.

Nasiona - mają różny kształt i wielkość.

Nasiona i owoce zbiera się w okresie pełnej dojrzałości, czyli jak są wykształcone.

Pączki - są to najczęściej pączki liściowe drzew zbierane w okresie wczesnowiosennym, jak sosny przed kwitnieniem.

Kora - pochodzi głównie z młodych gałązek drzew lub krzewów liściastych, a zbierana jest w okresie wczesnowiosennym, kiedy łatwo daje się oddzielić od rdzenia.

Człowiek zdrowy może i  powinien urozmaicać  swój jadłospis ziołami oraz przyprawami. Umiejętnie stosując przyprawy można przygotowywać wiele oryginalnych potraw, ale należy robić to z wyczuciem. Nie wszystkie przyprawy roślinne mogą być używane w dużej ilości, dotyczy to szczególnie przypraw  egzotycznych. Okazuje się, że ludzie przystosowani do klimatu, z którego te przyprawy pochodzą, mogą je spożywać bez większych zastrzeżeń.  Właściwości ziół leczniczych – podobnie jak i przypraw - zawdzięczamy związkom organicznym jak: alkaloidy, glikozydy, śluzy, garbniki, żywice, kwasy organiczne, fitoncydy, gorycze, saponiny, szczególnie olejki eteryczne. Poważną rolę odgrywają również sole mineralne, witaminy, enzymy i hormony roślinne. Chcąc stosować umiejętnie  zioła i przyprawy w codziennym żywieniu należy wiedzieć, które rośliny stosować, w jakiej wzajemnej proporcji je mieszać i w jaki sposób dodawać do potraw.

Podział przypraw:

*przyprawy ziołowe- bazylia, cząber, estragon, lubczyk, majeranek, melisa, mięta, lebiodka- oregano

*przyprawy korzenne-anyż, cynamon, imbir, kardamon,

* przyprawy warzywne-cebula, czosnek

* mieszanki ziołowe :

- curry (kolendra, kmin, biały pieprz, żółta  musztarda, czerwona papryka,  imbir),

 - zioła prowansalskie (tymianek, rozmaryn, szałwia lekarska, cząber, bazylia, oregano, majeranek, mięta pieprzowa).

 - pieprz ziołowy (kolendra, kminek, gorczyca biała, majeranek, liść laurowy, korzeń chrzanu, papryka)

W każdej rodzinie zapotrzebowanie na zioła i przyprawy w codziennej diecie może być inne, ale zachęcam do poszukania „ swoich ziół i przypraw”, czyli takich, które nam odpowiadają. Z pewnością wzbogacą smak i aromat potraw, a przede wszystkim wpłyną pozytywnie na zdrowie rodziny.

Alicja Nowak

WODR w Poznaniu