WYBRANE SZKODNIKI ZBÓŻ
Problem zwalczania szkodników zbóż o ekonomicznym znaczeniu wyłonił się wraz ze zmianami w technologii uprawy. Intensywna ochrona przed chwastami i chorobami oraz obfite nawożenie sprzyjają rozwojowi różnych gatunków owadów. Szkodniki występujące na zbożach mogą obniżyć plon ziarna o 2-20 dt/ha. Gatunkami najważniejszymi występującymi na terenie Polski i zagrażającymi zbożom są skrzypionki, mszyce i pryszczarki. W niektórych rejonach obserwuje się również masowe pojawy ploniarek, wciornastków, miniarek oraz rolnic.
Przykładem szkodników zaskakująco licznie pojawiających się w ciągu ostatnich lat mogą być: pryszczarki, miniarki, łokaś garbatek oraz lenie, śmietki, nałanek kłosiec, żółwinek zbożowy i lednica zbożowa.
Poniżej przedstawiona jest charakterystyka najważniejszych szkodników zbóż, wraz z metodami i sposobyami zwalczania.
Leń marcowy
Zagrożenie dla roślin ma miejsce po wystąpieniu 50 larw na 1 m2. W Polsce występują: najczęściej spotykany - leń ogrodowy oraz leń marcowy i leń czarnożyłek.
W celu ograniczenia liczebności szkodnika wskazane jest także osuszanie gleby. Uproszczenia agrotechniczne, szczególnie przyorywanie dużych ilości resztek pożniwnych oraz pozostawianie samosiewów zbóż, rzepaku i innych roślin, sprzyjają rozwojowi leni. Aktualnie brak jest zarejestrowanych środków do zwalczania tych szkodników. Środki ochrony roślin stosowane w zwalczaniu szkodników glebowych, takich jak: drutowce, pędraki czy rolnice oraz komarnicowate, mogą ograniczać liczebność owadów należących do rodziny leniowatych.
Łokaś garbatek. Głównymi przyczynami wzrostu zagrożenia powodowanego przez łokasia garbatka są: uprawa zbóż po zbożach, uproszczenia agrotechniczne oraz zmiany agroklimatyczne.
Po przezimowaniu w glebie jasnożółte larwy łokasia garbatka zaczynają żer na zbożach ozimych i trawach, następnie na zbożach jarych. Larwy żerują o zmierzchu, nocą i w pochmurne dni. Liście są uszkadzane nie wskutek zjadania, lecz poprzez żuciei wysysanie. Objawy żerowania larw łokasia to rośliny o postrzępionych lub przeżartych liściach i połamanych źdźbłach.
Chrząszcze charakteryzują się również aktywnością zmierzchowo-nocną. Żerują na kłosach traw i zbóż (na owsie rzadko), odżywiając się miękkim ziarnem. Skutkiem tych uszkodzeń jest szczerbatość kłosów. Jeden chrząszcz może w ciągu nocy wyjeść ziarno nawet z całego kłosa. W lipcu i sierpniu samice składają do gleby białe jaja wielkości ziarna prosa. Po około dwóch tygodniach wylęgają się larwy, które objadają kiełkujące zboża, aż po powierzchnię gleby.
Łokaś występuje najczęściej na glebach zlewnych, więcej jest go w południowej części kraju. Jednak w ostatnich latach pojawiła się tendencja do przesuwania się występowania łokasia do środkowych i północnych rejonów Polski. Łokasia można spotkać najczęściej na zaperzonych polach, pastwiskach, miedzach i łąkach. Największe straty są powodowane przez żerowanie larw na wiosnę.
Zabiegi agrotechniczne zmniejszają ryzyko masowych pojawów, zaleca się również niszczenie chwastów jednoliściennych. Podczas powtórnej uprawy ozimin, jak też po opóźnionym lub w ogóle zaniechanym przyoraniu ścierniska, może dojść do odbudowy populacji, którą należy zwalczać. Aktualnie w Polsce nie ma zarejestrowanych insektycydów do zwalczania łokasia garbatka. Insektycydy stosowane przeciwko ploniarce zbożówce ograniczają straty powodowane przez łokasia garbatka.
Miniarki. Te drobne muchówki w okresie larwalnym są wewnętrznymi pasożytami liści zbóż. Odżywiają się miękiszem palisadowym, wygryzając nieregularne korytarze. Każda larwa uszkadza tylko po jednym liściu. Gdy uszkodzenie jest silne zasycha cała blaszka liściowa. W momencie stwierdzenia rozległych uszkodzeń na liściach, tzw. "min", na chemiczną ochronę przed tymi szkodnikami jest już za późno. Dorosłe samice składają pojedynczo po 20-30 jaj na górnej stronie liścia, w małych wydrążonych dołeczkach, które służą miniarkom do pobierania pokarmu. W ciągu roku rozwijają się zwykle dwa pokolenia. Wstępne badania wykazały możliwość ograniczenia szkodliwości miniarek przez równoczesne chemiczne zwalczanie młodych larw skrzypionek i miniarek.
Mszyce. Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe, uszkadzają rośliny przez wysysanie soków z liści, pochew liściowych, źdźbeł i kłosów, co prowadzi do więdnięcia i zasychania młodych roślin oraz do niewykłaszania się zbóż i bielenia kłosów u starszych roślin. Innym dużym zagrożeniem niesionym przez mszyce są przenoszone przez nie choroby wirusowe.
W jednym sezonie wegetacyjnym, zależnie od gatunku, może się rozwijać od ośmiu do dwunastu pokoleń. W ciągu 30-dniowego życia (w optymalnej temperaturze), przy wysokim wskaźniku reprodukcji, populacja mszycy zbożowej może się podwoić podczas trzech dni,a po 20 dniach wzrost może być pięćdziesięciokrotny. W wysokiej temperaturze mszyce giną, więc warunkiem dużej liczebności jest utrzymująca się sucha pogoda i przynajmniej przeciętna temperatura od momentu wykłoszenia pszenicy. Stosowanie nawozów azotowych sprzyja mszycom, gdyż potrzebują one dużych ilości rozpuszczalnych związków azotowych.
Nałanek kłosiec. Chrząszcz ten żeruje najpierw na trawach, później na zbożach ozimych (głównie żyto i pszenica), powodując uszkodzenia kłosów i ziarna. Osiąga długość od 10 do 12 mm, jest metalicznie zielony z brunanatno-rudawymi, owłosionymi pokrywami. Jest to gatunek ciepłolubny zasiedlający najczęściej nieużytki i zaniedbane pola.
Środki ochrony roślin stosowane na skrzypionki w zbożach ograniczają także liczebność nałanka kłośca. Skuteczne, tak jak w przypadku pokrewnych gatunków chrabąszczy, są zabiegi agrotechniczne.
Rolnica zbożówka
Ploniarka zbożówka
Niezmiarka paskowana. Muchówka długości około 4 mm, żółta z czarnym trójkątem między oczami, tułów z czarnymi wzdłużnymi paskami, odwłok z 4 poprzecznymi wstęgami. Dorosłe owady pojawiają się w okresie kłoszenia żyta. Samice składają jaja pojedynczo, na szczytowych liściach późno wyrastających łanów pszenicy i jęczmienia. Wyklute po około 8 dniach larwy przedostają się do kłosów i pochew liściowych. Larwy żerują, idąc w dół aż do głównego kolanka w źdźble, przepoczwarzają się po około miesiącu w pochwie liściowej. Objawy żerowania można zwykle zauważyć dopiero w fazie kłoszenia się zbóż. Zaatakowana część źdźbła nie rośnie, dokłosie jest znacznie skrócone, a kłos często pozostaje w pochwie. Druga generacja występuje w okresie żniw jęczmienia jarego, jaja są składane od początku września na liściach samosiewów zbóż i trawach. Larwy niszczą tylko pęd u podstawy, gdzie zimują, przepoczwarczają się wiosną. Rośliny zbóż ozimych atakowane jesienią grubieją
u nasady, silnie się krzewią lub zamierają.
Pszenica ozima siana wcześnie jest silniej uszkadzana niż siana w końcu września. Insektycydy zastosowane przeciwko ploniarce zbożówce ograniczają straty powodowane przez niezmiarkę paskowaną. Próg szkodliwości: 1 jajo na 10 źdźbłach lub 10% uszkodzonych źdźbeł.
Ploniarka zbożówka. Dorosła muchówka ma długość 2 mm, lśniąco-czarne ciało, czerwone oczy i brązowo-żółte odnóża. Lot pierwszego pokolenia odbywa się od końca kwietnia do początku czerwca, natomiast od końca czerwca do sierpnia występuje pokolenie letnie, a od sierpnia do końca października pokolenie jesienne. Larwy smukłe, lśniące, białe, do 5 mm, bez nóg. Larwy I i II pokolenia uszkadzają młode zasiewy, larwy II pokolenia niszczą również zawiązki ziaren. Larwa uszkadza w zbożach zawsze tylko jeden pęd, jej rozwój trwa od 20 do 30 dni. U zaatakowanych roślin zaobserwować można: we wczesnojesiennych i późnowiosennych zasiewach żółknięcie i obumieranie liści sercowych, często u podstawy liści objawy zgnilizny; rośliny, które się nie rozkrzewiły obumierają,
a rozkrzewione tworzą zwiększoną liczbę pędów, które rzadko się wykłaszają.
Pryszczarek pszeniczny, paciornica pszeniczanka. Należące do muchówek pryszczarkowate są wysmukłymi owadami, które na długich nogach trzymają się plew, wylatują w czasie kłoszenia. Larwy powodują zniszczenia ziarniaków, wysysając z nich soki. Są wielkości od 2 do 2,5 mm, żółte lub pomarańczowo-czerwone, bez nóżek. Na skutek zaatakowania kłosków pęka okrywa owocowa, co często prowadzi do infekcji wirusowych. Około połowy czerwca dorosłe osobniki wydostają się z gleby. Uprawy pszenicy są zagrożone jedynie przez około 5 dni, ponieważ paciornica pszeniczanka znajduje się w kłosach jedynie w okresie wczesnego kłoszenia się, a pryszczarek pszeniczny zajmuje kłosy jedynie na krótko przed kwitnieniem. Oba gatunki występują w nieregularnych odstępach czasowych i są groźnymi szkodnikami regionalnymi.
Rolnice. Rolnice to motyle średniej wielkości. Często mają szarobrunatne ubarwienie o jaśniejszych tylnych skrzydłach. Dorosłe osobniki latają najczęściej od połowy maja do połowy lipca i od sierpnia do października, po zmierzchu i w nocy. Samice składają jaja do ziemi lub na roślinie żywicielskiej. Gąsienice są nagie i żerują najczęściej w nocy. Ich cechą charakterystyczną jest spiralne zwijanie się w czasie spoczynku lub w razie zaniepokojenia. Młode gąsienice żerują na nadziemnych częściach roślin, starsze kryją się w glebie, gdzie uszkadzają kiełkujące ziarno lub wychodzą w nocy na powierzchnię i podgryzają rośliny u nasady. Uszkodzenia w okolicy szyjki korzeniowej powodują, że roślina przewraca się i zamiera. Stadium zimującym są gąsienice, zakopane w ziemi na głębokości od 10 do 15 cm. Wiosną, pod koniec kwietnia gąsienice kończą żer i przepoczwarzają się pod powierzchnią gleby.
Problem rolnic pojawił się po raz pierwszy od dłuższego czasu w 2003 roku. Gąsienice żerowały nie tylko na warzywach, burakach i ziemniakach, lecz rozprzestrzeniły się także na zasiewy rzepaku ozimego i zbóż. Tak silne uszkodzenia roślin rzepaku ozimego i zbóż nie były dotychczas notowane w Polsce. W niektórych rejonach kraju liczebność gąsienic, dotyczy to zwłaszcza rolnicy zbożówki, osiągnęła od kilkudziesięciu do 200 sztuk na 1 m2. Straty spowodowane przez gąsienice, zwłaszcza na Opolszczyźnie, Dolnym Śląsku, Kujawach czy w południowej Wielkopolsce i woj. łódzkim, zmusiły wielu rolników do zaorania plantacji rzepaku oraz wcześnie posianych zbóż ozimych. Sytuacja taka miała miejsce w rejonach, gdzie stosuje się wiele uproszczeń agrotechnicznych, a na polach pozostawia się nieprzyorane resztki pożniwne, na których rozwijają się szkodniki.
Badania nad rolnicami wskazują na cykliczność ich masowych pojawów, tj. gradacji rolnic, które mają miejsce co 10, 7, 5, a nawet 3 lata. Jednym z głównych czynników zmiennego występowania rolnic są warunki meteorologiczne. Najbardziej sprzyjające rozwojowi rolnic są wczesne, suche i ciepłe wiosny oraz lato, suche jesienie, a także mroźne i śnieżne zimy. Wyższe temperatury przyspieszają rozwój rolnic. Czynnik ten wpływa na częstsze występowanie drugiego pokolenia rolnic, zwiększając ich liczebność. Stosując preparaty przeciwko rolnicom powinno się uwzględniać następujące zalecenia:
- Zabieg opryskiwania prowadzić tylko wieczorem, najlepiej gdy gąsienice znajdują się we wczesnych stadiach rozwojowych, przed lub po wschodach roślin,
- Wyższą dawkę stosować do zwalczania starszych stadiów gąsienic oraz podczas dużego nasilenia szkodnika.
Skrzypionki. Chrząszcze z rodziny stonkowatych, ciało wydłużone, metalicznie błyszczące, zielonkawe lub niebieskie, czułki długie, nitkowate. Zimują w ściółce i korzeniowych częściach roślin. Postacie dorosłe wiosną prowadzą żer uzupełniający na liściach zbóż i traw. Larwy brunatno-żółte z czarną głową, odżywiają się miękiszem, zdrapując go wzdłuż nerwów liści. Prowadzi to do powstawania białych plam i podłużnych dziurek na liściach, u roślin młodych występuje nadmierne krzewienie. Chrząszcze pojawiają się w lipcu, żyją do jesieni, żerując na zbożach i trawach
Żółwinek zbożowy, lednica zbożowa. Są to groźne szkodniki zbóż, szczególnie pszenicy. Szkodliwe są zarówno larwy, jak i postacie dorosłe, nakłuwające i wysysające soki głównie z ziarniaków i kłosów, także z liści i pochew liściowych. Skutkiem jest brak lub słabe wykształcenie ziarniaków, wcześniejsze bielenie kłosów oraz białe plamki na liściach. Uszkodzone rośliny gorzej rosną i źle kłoszą, a uzyskane ziarno jest słabej jakości.
Lednica zbożowa to pluskwiak wielkości 8-9 mm, o ciele spłaszczonym barwy żółtej z ciemnymi prążkami na głowie i tarczce tułowiowej. Larwy są podobne do owadów dorosłych, tylko mniejsze i z niewykształconymi jeszcze skrzydłami. W ciągu roku rozwija się jedno pokolenie tego szkodnika. Po przezimowaniu, na przełomie maja i czerwca następuje przelot owadów dorosłych na zboża, głównie oziminy. Tam ma miejsce żerowanie, a następnie składanie jaj na liście, źdźbła i kłosy zbóż. Larwy żerują podobnie do postaci dorosłych, szybko osiągając pełny rozwój.
Podobnie jak lednica, żółwinek zbożowy wykształca jedno pokolenie w roku. Jest pluskwiakiem wielkości około 10 mm, ma płaskie szerokie ciało, barwy szarej z czarnymi plamkami tworzącymi smugi. Na zboża (głównie pszenica i żyto ozime) przelatują na przełomie kwietnia i maja. Tam żerują wysysając soki z tkanek roślin, powodując uszkodzenia takie jak lednica zbożowa. Jaja składają na liściach. Młode larwy początkowo są jasnozielone, po kilku godzinach czernieją, żerują na liściach i pochwach liściowych, następnie przechodzą na kłosy. Przepoczwarzenie następuje pod koniec maja i w czerwcu, postacie dorosłe po krótkim żerowaniu poszukują na miedzach i przydrożach miejsc do zimowania.
Liczebność pluskwiaków obniża wczesny wysiew zbóż, sianie odmian wczesnych oraz wykonywanie podorywki. Zaoranie ściernisk po zbiorze może być bardzo skuteczne
w obniżeniu liczebności zimujących tam postaci dorosłych. Zwalczając skrzypionki i pryszczarki na zbożach ogranicza się liczebność żółwinka zbożowego i lednicy zbożowej.
Maria Jeziorna
ZD Ostrzeszów