W starożytnym Rzymie zboże stanowiło istotny czynnik polityki społecznej. Już Juliusz Cezar w I wieku przed Chrystusem zarządził wydawanie darmowych przydziałów zboża najbiedniejszym obywatelom Miasta. Korzystało z tego daru kilkadziesiąt tysięcy rodzin rocznie. Cesarska administracja musiała, zatem stale znać stan zapasów dyspozycyjnych pszenicy, jak i źródeł ich pozyskiwania.
W Polsce początki rachunkowości rolnej sięgają XI wieku. Spisywanie składników gospodarstw chłopskich, wchodzących w skład latyfundiów ziemskich wynikało z pobierania daniny. Celem tych rejestrów było ustalenie wymiaru świadczeń. W następnych wiekach rachunkowość rolna ograniczała się raczej do inwentury majątkowej, przydatnej przy zakupie i sprzedaży dóbr szlacheckich. W okresie międzywojennym w zakresie rachunkowości rolniczej nauki pobierano głównie na Uniwersytecie Jagiellońskim, w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, na Uniwersytecie Poznańskim (Wydział Rolniczo - Leśny), w Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Rachunkowością zajmowały się też Izby Rolnicze.
Po II wojnie światowej tempo prac nad wdrażaniem rachunkowości rolnej osłabło, co wiązało się z brakiem zainteresowania władz państwowych rozwojem indywidualnej własności rolnej. Dopiero transformacja ustrojowa spowodowała koncentrację publicznych środków i działań dla upowszechnienia i ujednolicenia rachunkowości rolnej. Młodzi rolnicy korzystający z kredytów preferencyjnych (MR) byli zobligowani do prowadzenia rachunkowości według zasad Zunifikowanego Systemu Rachunkowości Gospodarstw Rolniczych.
Obecnie Polska, jako członek Unii Europejskiej realizuje rachunkowość we wspólnotowym systemie Sieć Danych Rachunkowości Gospodarstw Rolnych - FADN.
Sieć FADN była tworzona etapowo, a jej zasięg poszerzał się adekwatnie do kolejnych rozszerzeń Unii Europejskiej.
Cele i okoliczności tworzenia FADN opisane są w treści Traktatu Rzymskiego ustanawiającego Wspólnotę Gospodarczą oraz preambule do rozporządzenia ustanawiaj ącego FADN. W części Traktatu Rzymskiego bezpośrednio dotyczącej rolnictwa stwierdzono, że gospodarka rolna i handel produktami rolnymi są częścią wspólnego rynku, a dla poprawnego działania i rozwoju wspólnego rynku produktów rolnych członkowie Wspólnoty ustalą wspólną politykę rolną.
Realizacja zdefiniowanych celów WPR nie byłaby możliwa bez odpowiednich narzędzi. Jednym z nich jest Sieć Danych Rachunkowych Gospodarstw Rolnych (FADN). Dane gromadzone w ramach tej struktury wykorzystywane są przede wszystkim dla:
- corocznego określania dochodów gospodarstw rolnych funkcjonujących na terenie Wspólnoty,
- analizy działalności gospodarstw rolnych,
- oceny skutków projektowanych zmian dotyczących rolnictwa Wspólnoty.
Unikalność FADN polega na tym, że gromadzi on dane zaliczane do grupy wrażliwych - opisujących przede wszystkim sytuację ekonomiczną i finansową gospodarstw rolnych.
Podstawowe zasady obowiązujące w FADN
W rozporządzeniu Komisji ustanawiającym FADN zostały określone m.in. trzy podstawowe zasady funkcjonowania systemu, a mianowicie:
- Rolnik dobrowolnie uczestniczy w systemie FADN,
- Dane z gospodarstw rolnych dostarczane do Komisji są traktowane jako ściśle tajne,
- Danych nie można wykorzystywać dla celów podatkowych.
Specyfika działalności rolniczej spowodowała wyodrębnienie systemu rachunkowości rolnej. Jest on obecnie najważniejszym systemem informacyjnym w gospodarstwie rolnym. Zapewnia bowiem dostarczanie informacji o wynikach jego działalności, sytuacji finansowej oraz wszelkich dokonanych i przewidywanych zmianach majątkowych i finansowych.
Sieci Danych Rachunkowości Gospodarstw Rolnych ( polski FADN ).
Priorytetem systemu Polski FADN jest pozyskiwanie danych rachunkowych z reprezentacyjnej próby gospodarstw rolnych i dostarczenie ich do Sieci Danych Rachunkowych. Ustalony rozmiar próby Polskiego FADN, zaakceptowanej przez Komitet Krajowy i Komisję Europejską liczy 12.100 gospodarstw, (region Wielkopolska i Śląsk - 4.400). To oznacza, że jedno gospodarstwo rolne z próby Polskiego FADN reprezentuje średnio 60 gospodarstw znajdujących się w polu obserwacji Polskiego FADN.
Zebrane w ramach systemu dane wykorzystywane są przede wszystkim do:
- analiz gospodarstw rolnych,
- określenia dochodów gospodarstw rolnych znajdujących się na terenie Wspólnoty,
- oceny skutków planowanych zmian dotyczących rolnictwa Wspólnoty.
Prowadzenie rachunkowości w gospodarstwie rolnym dostarcza rolnikowi korzyści
w sposób pośredni (dane rachunkowe zbierane z gospodarstw stanowią podstawę tworzenia zestawień wyników różnych grup gospodarstw rolnych i wykorzystywane są do sporządzania analiz bieżącej sytuacji różnych gospodarstw, a także do oceny skutków wprowadzenia zmian w polityce rolnej) i bezpośredni:
Dane zapisywane w trakcie prowadzenia rachunkowości dostarczają rolnikowi informacji, służących:
- bieżącej ocenie wyników,
- kontroli dokonanych rozliczeń z odbiorcami produktów i dostawcami materiałów,
- porównań uzyskanych wyników z planowanymi.
Należy podkreślić, że tylko rzetelne, dokładne informacje o zaszłościach i zjawiskach występujących w gospodarstwach objętych systemem pozwalają na uzyskiwanie danych zgodnych z rzeczywistością. Na poziomie gospodarstwa rolnego rzetelne dane umożliwiają opracowanie wartościowego raportu dla rolnika (RI).
Korzyści z takiego raportu to między innymi: aktualne niezbędne dane przydatne do podejmowania prawidłowych decyzji w gospodarstwie rolnym, informacja o kondycji finansowej gospodarstwa, jego sytuacji majątkowej i kapitałowej, pomoc w sporządzaniu planów operacyjnych (działania doraźne) i strategicznych (kierunki, skala i sposoby produkcji na przyszłość).
Postęp produkcyjny w gospodarstwach rolnych - czynnik warunkujący funkcjonowanie na rolniczej mapie gospodarczej - podnosi efektywność gospodarowania, ale jednocześnie komplikuje proces organizacji i zarządzania gospodarstwem rolnym. Pokonanie tych trudności warunkowane jest szybkim dostępem do niezbędnych informacji. Informacja jest podstawą wyboru celów i zadań, sposobów i środków ich realizacji, warunkiem trafności sądów, decyzji i skutecznego postępowania. Bez niej nie ma racjonalnego planowania, dobrego przygotowania działań oraz maksymalnie efektywnej realizacji zadań. Zebranie informacji, a więc orientacja w tym „jak jest” pozwala odpowiedzieć na pytanie „dlaczego tak jest ?”, „co będzie?” i „jak postępować?”.
Informacje powinny być :
- kompletne, tj. dostarczające możliwie wszystkie potrzebne fakty szczegóły,
- dokładne i prawdziwe,
- łatwo osiągalne istotne dla sprawy i aktualne,
- dostosowane do potrzeb decyzyjnych (właściwa forma i czas),
- o odpowiedniej częstotliwości dopływu i zasięgu czasowym,
- oryginalne oraz prezentowane w dogodnej dla odbiorcy formie.
Informacja jest potrzebna na każdym etapie procesu decyzyjnego, zwłaszcza jednak przy wprowadzeniu nowych rozwiązań w zmieniających się warunkach gospodarowania.
W okolicznościach silnej konkurencji niezbędne są informacje o kosztach własnych. Dostarczanie tych danych jest głównym zadaniem rachunku kosztów, który jest bardzo ważną częścią składową rachunkowości. Na rachunkowości spoczywa bowiem zadanie grupowania danych liczbowych i określanie zależności między procesami produkcyjnymi, a wysokością kosztów Prawidłowe gospodarowanie wymaga stałej umiejętnej kontroli kosztów i dochodów. Analiza może być prowadzona w:
- w wariancie, w którym głównym miernikiem oceny efektów ekonomicznych jest poziom poszczególnych produktów rolniczych w zależności od wahania plonów, wydajności jednostkowych zwierząt, zmiany cen produktów i zmiany cen środków do produkcji. Metoda ta umożliwia również prawidłową ocenę konkurencyjności poszczególnych działalności.
- w wariancie, w którym dla pełniejszego obrazu sytuacji dochodowej uwzględnia się również koszty pośrednie.
Podział kosztów na bezpośrednie i pośrednie ma znaczenie przy prowadzeniu rachunku ekonomicznego dotyczącego przeszłości, ale także może stanowić źródło danych do kalkulacji prowadzonych na etapie planowania, czyli dotyczących przyszłości.
Rozważania na temat kosztów produkcji są obecnie szczególnie uzasadnione. Ich wielkość jest głównym czynnikiem opłacalności . Koszty rosną szybko, niektóre z nich w znacznym stopniu są zależne od rolnika, a więc mogą być przez niego regulowane - ograniczane. Znajomość wielkości poszczególnych kosztów pozwala wskazać, które z nich można minimalizować poprzez zmianę licznych czynników produkcji. Liczenie kosztów w gospodarstwach rolnych to zajęcie, niestety, niezbyt powszechne. Jest całkiem spora grupa rolników, która wprawdzie w miarę prawidłowo oceni „ na oko” bieżące plony, ale faktycznych, dokładnych ich ilości nie sprawdza na wadze. Skoro zatem nie zna dobrze plonów, tym bardzie nie zna wielkości zbiorów. W przypadku produkcji zwierzęcej, taka sytuacja, powiązana z brakiem precyzyjnego dozowania paszy skutkuje niekontrolowanym, zawyżonym jej zużyciem. Aby ponosić zwiększone koszty wystarczy stracić z pola widzenia bieżące koszty produkcji.
W warunkach pogarszającej się koniunktury szybko wzrasta liczebność producentów rolnych, którzy „wiedzą”, że i tak im „ nie opłaca się”. Tyle tylko, że nie wiedzą ile i dlaczego nie opłaca się (nie wszyscy jednak są pesymistami). Chociaż niechęć rolników do „papierów” i całej tej „buchalterii” jest zrozumiała, to jednak należy stanowczo podkreślić, że rejestracja zaszłości gospodarczych i składników majątkowych jest nieodzownym warunkiem sensownego zarządzania gospodarstwem rolnym. Rachunkowość jako instrument zarządzania z trudem, ale konsekwentnie znajduje akceptację w świadomości kierowników gospodarstw rolnych. Coraz więcej rolników analizuje procesy gospodarcze i ich ekonomiczne skutki. Rachunkowość rolna staje się rolnikowi realnie przydatna i stanowić zaczyna naturalną część jego warsztatu pracy i umiejętności.
Elżbieta Różańska
Literatura:
FADN i Polski FADN - dr inż. Lech Goraj, mgr Elżbieta Olewnik Warszawa, wrzesień 2013